مجموعه نوشتارهای دکتر مصطفی مهرآیین (۱) – مقالات ۱-زلزله اتفاق می افتد، به وجود نمی آید؛ میدان مطالعه زلزله در ایران و توان آن در کنترل فاجعه ۲-شرایط تولید اندیشه ۳-روایت های عشق؛ جامعه شناسی عشق و اَشکال عشق ورزی ۴-متن به مثابه بحران؛ چرا منازعات سیاسی در جهان اسلام پایان نمی پذیرد؟ ۵- جامعه شناسی عشق و ناپایداری روابط انسانی؛ تاملاتی بر عشق در جهان معاصر ۶-حقوق شهروندی، خیر عمومی، جامعه کریستالی؛ تاملاتی بر منشور حقوق شهروندی ۷- رویکرد ساختاری در تحلیل فرهنگ ۸- ریشه های زبانشناختی آزادی اندیشه و فرهنگ ۹- جامعه شناسی تحولات جهان اسلام در عصر مدرن ۱۰- گفتمان اعتدال؛ کشاکش میان میل و عقل؛ تبیین جامعه شناختی مفهوم اعتدال ۱۱- در نسبت تاریخ نگاری و جامعه شناسی؛ تاملاتی بر هستی شناسی تاریخ نگاری ۱۲- بحران خانواده و عشق در جامعه امروز ایرانی؛ تاملاتی جامعه شناسانه بر خانواده و عشق ۱۳- فراتر از تجدد: زندگی در وضع نقد و سرپیچی دایمی ۱۴-امتناع معاصر شدن؛ خاورمیانه به کجا می رود؟ ۱۵-جامعه شناسی محیط زیست؛ مسائل و رویکردها
*****
*****
۱- اندیشه یا فرهنگ چیزی جز همان محصولات عینی فکری یا فرهنگی نیست. به عبارت دیگر اندیشه همان “کالای نمادین معنادار” است که میتوان ما متون، جزوه ها، فیلم ها، تابلوهای نقاشی، مجسمه ها، رمان ها،… را ما به ازاء عینی- تجربی آن دانست. اگر اندیشه را اینگونه تعریف نماییم آنگاه تولید این محصولات عینی معنادار، همانند تولید هر محصول عینی دیگر، نیازمند وجود “تولیدگر” و “بسیج منابع” برای تولید آن است. بنابراین بنا به این تحلیل باید به “جامعه” (در هر چهار سطح سیاسی،اجتماعی،اقتصادی و فرهنگی آن) همچون “بانک منابع” نگریست که وظیفه دارد با “بسیج منابع” شرایط، امکانات و منابع لازم برای تولید فرهنگ و اندیشه را فراهم آورد. اما صرف وجود منابع در جامعه برای تولید اندیشه کافی نیست. تولید اندیشه همچنین نیازمند مکانیسم های واسطی است که منابع سیاسی(از قبیل آزادی های سیاسی، نگاه مثبت قدرت به تولید اندیشه)، اقتصادی(از قبیل پول و زمان)، منابع فرهنگی( از قبیل ماهیت نظم و سنت فرهنگی موجود از منظر باز یا بسته بودن آن)، و بالاخره منابع اجتماعی(چگونگی تعاملات اجتماعی از قبیل میل به کار های گروهی، وجود امکانات مبادله فرهنگی، وجود سرمایه عاطفی…)، را به سمت فرآیند تولید اندیشه هدایت نمایند. “بافت های نهادی” از قبیل محافل ادبی، دانشگاه ها، احزاب سیاسی، مطبوعات، حلقه های فکری، انتشاراتی ها، کتابفروشی ها، نهادهای مدنی فرهنگی.. از مهمترین مکانیسم های واسطی هستند که وجود و فعالیت آنها برای سوق دادن منابع اجتماعی به سوی فرآیند تولید اندیشه ضروری می باشد. از سوی دیگر در درون همین بافت های نهادی است که تولیدکنندگان اندیشه و خاطبان آنها در پیوند با یکدیگر قرار می گیرند و شکل گیری “شعائر تعامل برای تولید اندیشه” و “زنجیره های کنش فرهنگی” در آنها ممکن می شود.
*****
بررسی موضوعاتی از قبیل ماهیت روابط عاشقانه انسانی، نظم و منطق درونی حاکم بر آن، نوع روابط عاشقانه عملی شده در تاریخ گذشته انسانی، تحولات صورت گرفته در شکل و محتوای روابط عاشقانه انسانی، فرم و محتوای روابط عاشقانه فعلی انسانها، تاثیر جامعه بر روابط عاشقانه انسانی و بالاخره تاثیر عشق بر ساختار اجتماعی جوامع انسانی در کانون دانشی جای دارد که اکنون آن را با عنوان نسبتا غریب «جامعه شناسی عشق» می شناسیم. می کوشیم با تشریح برخی نظریه های جامعه شناختی عشق، نشان دهیم که امکانات دانش جامعه شناسی در مطالعه عشق چه می باشد و جامعه شناسان چگونه به مطالعه عشق می پردازند. بااین حال، پیش از تشریح این نظریه ها، باید روشن سازیم منظور یا تعریف ما از «عشق» چیست و جامعه شناسان به هنگام تحلیل پدیده عشق اصولا به تحلیل چه چیزی مشغول هستند؟ بی آنکه وارد پیچیدگی های بحث شوم، بر این ادعا اصرار دارم که عشق اصولا پدیده ای تعریف پذیر نیست. از این رو، بنا به آنچه منطقیون می گویند، ما در اینجا تنها قادر خواهیم بود معنای موردنظر خود از عشق را روشن سازیم و به توضیح این نکته بپردازیم که وقتی از عشق سخن می گوییم، مراد ما از این مفهوم چیست و شاخص های عینی آن کدامند؟
استرنبرگ در توضیح این اشکال متفاوت عشق ورزی، از شش مقوله نحوه رفتار و تفکر، نوع دید به رابطه، نقش های مکمل، مزایای احتمالی، معایب احتمالی و احتمال موفقیت بهره گرفته و می کوشد در چارچوب این مقولات، نشان دهد که هر یک از اشکال بیست و چهار گانه عشق انسان ها به یکدیگر از چه ویژگی هایی برخوردار است. آنچه در ادامه می آید شرح مختصری است از آنچه استرنبرگ در خصوص چیستی اشکال متفاوت عشق به ما می گوید. در یاداشت های بعدی نشان خواهیم داد که چگونه جامعه و شرایط اجتماعی بر شکل یابی این اشکال عشق ورزی تاثیر می گذارد و آنها را متحول می سازد:
• نحوه رفتار و تفکر:
• نوع دید به رابطه:
• نقش های مکمل:
• مزایای احتمالی:
• معایب احتمالی:
• احتمال موفقیت:
۲- نوع عشق: عشق به مثابه هنر
• نحوه رفتار و تفکر:
• نوع دید به رابطه:
• نقش های مکمل:
• مزایای احتمالی:
• معایب احتمالی:
• احتمال موفقیت:
۳- نوع عشق: عشق به مثابه تجارت
• نحوه رفتار و تفکر:
• نوع دید به رابطه:
• نقش های مکمل:
• مزایای احتمالی:
• معایب احتمالی:
• احتمال موفقیت:
۴- نوع عشق: عشق به مثابه کلکسیون
• نحوه رفتار و تفکر:
• نوع دید به رابطه:
• نقش های مکمل:
• مزایای احتمالی:
• معایب احتمالی:
• احتمال موفقیت:
۵- نوع عشق: عشق به مثابه بهبودی
• نحوه رفتار و تفکر:
• نوع دید به رابطه:
• نقش های مکمل:
• مزایای احتمالی:
• معایب احتمالی:
• احتمال موفقیت:
۶- نوع عشق: عشق به مثابه مذهب
• نحوه رفتار و تفکر:
• نوع دید به رابطه:
• نقشهای مکمل:
• مزایای احتمالی:
• معایب احتمالی:
• احتمال موفقیت:
۷- نوع عشق: عشق به مثابه علم
• نحوه رفتار و تفکر:
• نوع دید به رابطه:
• نقش های مکمل:
• مزایای احتمالی:
• معایب احتمالی:
• احتمال موفقیت:
۸- نوع عشق: عشق به مثابه داستان علمی- تخیلی
• نحوه رفتار و تفکر:
• نوع دید به رابطه:
• نقشهای مکمل:
• مزایای احتمالی:
• معایب احتمالی:
• احتمال موفقیت:
۹- نوع عشق: عشق به مثابه شوخی و تفریح
• نحوه رفتار و تفکر:
• نوع دید به رابطه:
• نقش های مکمل:
• مزایای احتمالی:
• معایب احتمالی:
• احتمال موفقیت:
۱۰- نوع عشق: عشق به مثابه راز
• نحوه رفتار و تفکر:
• نوع دید به رابطه:
• نقش های مکمل:
• مزایای احتمالی:
• معایب احتمالی:
• احتمال موفقیت:
۱۱- نوع عشق: عشق به مثابه پلیس بازی
• نحوه رفتار و تفکر:
• نوع دید به رابطه:
• نقش های مکمل:
• مزایای احتمالی:
• معایب احتمالی:
• احتمال موفقیت:
۱۲- نوع عشق: عشق به مثابه هرزه نگاری
• نحوه رفتار و تفکر:
• نوع دید به رابطه:
• نقش های مکمل:
• مزایای احتمالی:
• معایب احتمالی:
• احتمال موفقیت:-
۱۳- نوع عشق: عشق به مثابه بافتنی ( خیاطی کردن(
• نحوه رفتار و تفکر:
• نوع دید به رابطه:
• نقش های مکمل:
• مزایای احتمالی:
• معایب احتمالی:
• احتمال موفقیت:
۱۴- نوع عشق: عشق به مثابه تئاتر
• نحوه رفتار و تفکر:
• نوع دید به رابطه:
• نقش های مکمل:
• مزایای احتمالی:
• معایب احتمالی:
• احتمال موفقیت:
۱۵- نوع عشق: عشق به مثابه سفر
• نحوه رفتار و تفکر:
• نوع دید به رابطه:
• نقش های مکمل:
• مزایای احتمالی:
• معایب احتمالی:
• احتمال موفقیت:
۱۶- نوع عشق: عشق به مثابه جنگ
• نحوه رفتار و تفکر:
• نوع دید به رابطه:
• نقشهای مکمل:
• مزایای احتمالی:-
• معایب احتمالی:
• احتمال موفقیت:
۱۷- نوع عشق: عشق به مثابه کتاب آشپزی
• نحوه رفتار و تفکر:
• نوع دید به رابطه:
• نقش های مکمل:
• مزایای احتمالی:
• معایب احتمالی:
• احتمال موفقیت:
۱۸- نوع عشق: عشق به مثابه خیال
• نحوه رفتار و تفکر:
• نوع دید به رابطه:
• نقش های مکمل:
• مزایای احتمالی:
• معایب احتمالی:
• احتمال موفقیت:
۱۹- نوع عشق: عشق به مثابه بازی و ورزش
• نحوه رفتار و تفکر:
• نوع دید به رابطه:
• نقش های مکمل:
• مزایای احتمالی:
• معایب احتمالی:
• احتمال موفقیت:
۲۰- نوع عشق: عشق به مثابه باغبانی
• نحوه رفتار و تفکر:
• نوع دید به رابطه:
• نقش های مکمل:
• مزایای احتمالی:
• معایب احتمالی:
• احتمال موفقیت:
۲۱- نوع عشق: عشق به مثابه حکومت کردن
• نحوه رفتار و تفکر:
• نوع دید به رابطه:
• نقش های مکمل:
• مزایای احتمالی:
• معایب احتمالی:
• احتمال موفقیت:
۲۲- نوع عشق: عشق به مثابه تاریخ
• نحوه رفتار و تفکر:
• نوع دید به رابطه:
• نقش های مکمل:
• مزایای احتمالی:
• معایب احتمالی:
• احتمال موفقیت:
۲۳- نوع عشق: عشق به مثابه ترور و وحشت
• نحوه رفتار و تفکر:
• نوع دید به رابطه:
• نقش های مکمل:
• مزایای احتمالی:
• معایب احتمالی:
• احتمال موفقیت:
۲۴- نوع عشق: عشق به مثابه خانه و خانواده
• نحوه رفتار و تفکر:
• نوع دید به رابطه:
• نقش های مکمل:
• مزایای احتمالی:
• معایب احتمالی:
*******
*****
بی شک یکی از مهمترین موضوعات در حیات اجتماعی امروز انسانی که هم به لحاظ کمی و هم به لحاظ کیفی ذهن عمده انسان ها را به خود مشغول داشته مساله ماهیت روابط عاشقانه انسانی،نظم و منطق درونی حاکم بر آن، نوع روابط عاشقانه عملی شده در تاریخ گذشته انسانی، تحولات صورت گرفته در شکل و محتوای روابط عاشقانه انسانی، فرم و محتوای روابط عاشقانه فعلی انسانها، تاثیر جامعه بر روابط عاشقانه انسانی و بالاخره تاثیر عشق بر ساختار اجتماعی جوامع انسانی است. درگیر شدن با این پرسش ها و پاسخ گفتن به آن ها موضوع دانشی است که اکنون آن را با عنوان نسبتا غریب «جامعه شناسی عشق» می شناسم. در مجموعه یادداشت های آینده می کوشیم نشان دهیم در این قلمرو مطالعاتی از چه موضوعاتی سخن گفته می شود و این موضوعات چگونه صورتبندی و پردازش می گردند.اما، قبل از ورود به بحث جامعه شناسی عشق و مسائل مربوط به آن، در یادداشت نخستین خود نشان خواهیم داد تاکنون متفکران علوم انسانی از منظر چه دانش هایی به مطالعه این موضوع پرداخته اند. شاید طرح این مباحث از این منظر دارای اهمیت می باشد که هر یک از آن ها به نحوی بر شکل گیری دانش جامعه شناختی در خصوص عشق موثر بوده اند و شناخت آن ها به فهم ما از شیوه پرداختن جامعه شناسی به موضوع عشق کمک خواهد کرد:
الف) روایت شناسی عشق
ب) مطالعه گفتمانی عشق
ج) مطالعه جغرافیای عشق
د) مطالعات روانشناختی عشق
ه) مطالعات فرهنگی عشق
*****
۱-دانیل کمیس در اثر برجسته خود با نام «جامعه و سیاست مکان» معتقد است قانون اساسی آمریکا در فضای فکری به نگارش درآمد که در آن دو بینش فلسفی در حال منازعه با یکدیگر بودند: بینش مشارکت جویانه توماس جفرسن و فدرالیسم جیمز مدیسون. به اعتقاد کمیس، جفرسن آغازگر دیدگاهی در سیاست بود که تاکید بسیار بر کنش متقابل شهروندان داشت.جفرسن اعتقاد قوی به روابط چهره به چهره مردم و نقش آن در حل مشکلات جامعه داشت. او معتقد بود مردم قادرند از طریق آموزش به ورای منافع شخصی خود بروند و به تامل در خیر عمومی بپردازند.او معتقد بود مردم قادرند از شرایط خود آگاه باشند، به توان ذهنی خود در حوزه اعتقاد و به توان اراده خود در حوزه عمل ایمان داشته باشند، بر روی یکدیگر گشوده باشند، شرایط دیگری را شرایط خود بدانند، از یکدیگر لذت ببرند، همدیگر را صدا بزنند، با همدیگر کار کنند، با همدیگر رنج ببرند و همچون اعضاء یک جسم تعهدات خود نسبت به همدیگر را در مقابل چشمان خود داشته باشند. ازاینرو، او معتقد به نوعی سیاست بود که مبتنی بر واحدهای سیاسی کوچک و محلی باشد آنچنان که مردم را قادر سازد در پیوند با یکدیگر در مسیر دستیابی به خیر عمومی تلاش کنند و بیاندیشند. در سوی دیگر اما جیمز مدیسون معتقد بود چون مردم اهداف فردی و شخصی خود را دنبال میکنند و قادر به فراتر رفتن از خواسته های فردی خود نیستند، حکومت قادر خواهد بود همچون یک مکانیسم تعادل بخش همه را در مسیر دستیابی به خواسته هایشان کمک نماید. مدیسون باور قوی به نقش ماشین حکومت- ماشینی که با انرژی و توان درونی خود حرکت می کند و نیازی به سوخت جامعه و مشارکت مردم ندارد- در مدیریت جامعه و اداره آن داشت.او معتقد به وجود یک حکومت گسترده بود که در آن مردم نیازی به داشتن احساس مسئولیت به همدیگر نداشته باشند.
۲- کمیس معتقد است ویژگی حاکم بر سیاست امروز غرب منازعه ای است میان فردگرایی و بوروکراسی سامان یافته که در آن راه حل سوم جایگزین یعنی «مشارکت مدنی» و «تقویت حیات عمومی» به شدت نادیده انگاشته می شود. به اعتقاد کمیس سیاست امروز غرب مردم را از یکدیگر جدا ساخته و از آنها می خواهد که حل مشکلات خود را از طریق رویه ها و فرآیندهای بوروکراتیک تعریف شده دنبال نمایند. او نتیجه این وضعیت را از خودبیگانگی اجتماعی، نفی فردیت، بن بست و منافع محوری افراطی می داند که در آن مردم قادر به فهم مفهوم و خیر عمومی «مردم» یا «انسان» نیستند.کمیس با طرفداری از بینش توماس جفرسن معتقد به زنده ساختن دوباره مفهوم «حیات عمومی»، و کنش متقابل اجتماعی است. بااینحال، کمیس به دریافت خود از سیاست، مفهوم «فضا و مکان» را نیز اضافه می کند. به اعتقاد کمیس، سیاست همانقدر که مربوط به «مردم» است، مربوط به «فضا و مکان» نیز می باشد. به باور وی، مردم و مکان دو مولفه اصلی شکل دهنده به یک جمهوری هستند. مردم خود را به واسطه یک مکان، فضا یا منطقه، در پیوند با یکدیگر تعریف می کنند.کمیس در دریافت خود از سیاست، مفهوم «مکان» را به دو دلیل مهم و برجسته می داند:نخست آنکه مکان، آنچنان که جفرسن به شکل استعاری در دفاع خود از زندگی کشاورزی گفته است، بیانگر فرهنگ همکاری و تلاش و داشتن آرزوها و رنج های مشترک است. مکان آن میز نامرئی است که به زبان هانا آرنت ما را در کنار یکدیگر قرا می دهد. از سوی دیگر، مکان چنان که جین جاکوب نشان داده است بیانگر یک اکوسیستم مشترک است.این اتفاقی نیست که ریشه هر دو واژه اقتصاد((economics ، و اکولوژی((ecology به یک واژه مشترک یعنی oikos باز می گردد که به معنای خانه، همسایگی،یک جهان مشترک و حیات عمومی می باشد.کمیس پس از شرح این مطالب، پرسش کلیدی سیاست را آن می داند که آیا مردم خود نیز باید به تامل درباره راه حل مشکلاتشان بپردازند یا آنکه صرفا به حکومت و فرآیندهای بوروکراتیک آن به عنوان عامل حل مشکلاتشان چشم بدوزند.او در پاسخ به این پرسش معتقد است زندگی اجتماعی یک ثروت عمومی است که همه مردم باید در آن دخیل گردند و وظیفه خود را ایفا نمایند.
*****
۷
تحلیل ساختاری فرهنگ ریشه در اندیشه زبانشناختی سوسور دارد. تا قبل از طرح دیدگاه‌های سوسور و صورتبندی نظریه زبانشناسی ساختگرا توسط وی، زبان شناسان اغلب به بررسی تاریخی زبان و تحولات آن می‌پرداختند. توجه زبانشناسان عمدتاً معطوف به موارد واقعی کاربرد زبان ـ اعم از گفتاری یا نوشتاری ـ توسط مردم و بررسی تغییرات شکل گرفته در واژه‌ها، آواها، معانی کلمات و نحو زبان بود. به عنوان مثال، آنها علاقمند بودند بدانند چرا و چگونه weg انگلیسی باستان به way در انگلیسی جدید تبدیل شده است و یا اینکه چگونه فعل to have در انگلیسی جدید از habben در انگلیسی باستان منشاء گرفته است. سوسور در مقابل زبانشناسی تاریخی (زبان شناسی درزمانی) که به بررسی تغییرات زبان‌های خاص در طی تاریخ می‌پرداخت، زبانشناسی همزمانی را مطرح ساخت. سوسور معتقد بود وظیفه زبانشناسی نه بررسی تاریخی و درزمانی زبان، بلکه مطالعه همزمانی و ایستا «ساختار زبان» در یک لحظه معین از زمان می‌باشد. سوسور در اثر دوران ساز خود با نام «دوره زبانشناسی عمومی» نخست خود زبان را تعریف می‌کند. تعریف او غیر معمول بود. او در تعریف خود از زبان سه سطح فعالیت زبانی را مشخص می‌کند: «لانگاژ» (مطلق زبان)، «لانگ» (زبان) و «پارول» (گفتار). بنا به نظریه سوسور، «لانگاژ» وسیع‌ترین وجه زبان است زیرا کل قوه نطق انسان، چه فیزیکی و چه ذهنی، را در بر میگیرد. بنابراین، این حوزه چنان وسیع و تعریف نشده است که نمی‌توان به مطالعه نظام دار آن پرداخت. منظور سوسور از «پارول» همان کاربرد شخصی زبان بود. سوسور گفته‌های فردی ما را «پارول» می‌نامد. سوسور معتقد بود وظیفه زبانشناسی بررسی «پارول‌ها» یا کاربرد زبان توسط مردم نیز نمی‌باشد. موضوع اصلی مطالعات زبانشناختی باید «لانگ» یا «نظام زبانی» باشد. «لانگ»، زبان است به معنایی که وقت حرف زدن از «زبان» فارسی یا «زبان» انگلیسی در نظر داریم. لانگ، ساختار بنیادین زبان است که نزد همه کاربران آن مشترک است و کاربران زبان را قادر می‌سازد تا بتوانند به تولید انواع متفاوت تولیدات زبانی اعم از آوا، جمله، عبارت، گزاره و …. بپردازند. سوسور معتقد بود «ساختار» زبان مقدم بر مصادیق واقعی زبان است. «ساختار» زبان وجه اجتماعی زبان است: نظامی مشترک است که ما به عنوان گویش‌ور (ناخودآگاهانه) آن را به کار می‌گیریم. او اعتقاد داشت هدف واقعی مطالعات زبانی بررسی همزمان «نظام» زبان می‌باشد. زبانشناسی باید بتواند عناصر این نظام و روابط و قواعد حاکم بر آنها را کشف نماید.
*****
در ادبیات موجود در خصوص لزوم وجود آزادی اندیشه و فعالیت فرهنگی در حیات سیاسی- اجتماعی جوامع انسانی از استدلال های متفاوتی از جمله استدلال حقوقی، استدلال اومانیستی، استدلال فایده گرایانه، استدلال عدالت خواهی،و….سخن گفته شده است. یکی از مهمترین و بنیادی ترین استدلال ها در دفاع از چندصدایی فکری- فرهنگی و اجتناب ناپذیری آن(نه لزوم و ضرورتش)، استدلال زبانشناختی میخائیل باختین،زبانشناس، نظریه پرداز ادبی و فیلسوف روس، است که خود ریشه در نقد نظریه زبانشناختی سوسور و فرمالیست های روس دارد. باختین در مخالفت با ایده سوسوری «روابط بین نشـانه‌ها درون نظامی بسـته»، این استدلال را مطرح ساخت که زبانشناسی و نظریه ادبی باید بکوشد این مساله را تبیین کند که چگونه گفته‌های انضمامی در بسترهای اجتماعی- فرهنگی مشخص تولید می‌شوند.باختین در بررسی آثار فرمالیست‌ها که در پی تشریح «ادبیت» آثار ادبی بودند و اندیشه سوسور که درصدد تبیین زبان به عنوان یک نظام همزمانی بود، به این نتیجه رسید که آنچه این هر دو رویکرد از آن غافلند این است که زبان در موقعیت‌های اجتماعی خاص موجودیت داشته و در نتیجه دربند ارزیابی‌های اجتماعی خاص است. باختین در «مارکسیسم و فلسفه زبان» به این بحث می‌پردازد که زبانشناسی سوسوری بدون هیچ توجهی به خصوصیت اجتماعی زبان، همچنان در حد چیزی باقی می‌ماند که میتوان آن را «عینیت‌گرایی انتزاعی» نامید. به اعتقاد باختین، ارائه یک تلقی انتزاعی از زبان به معنای فراموش کردن این مهم است که زبان در زمینه‌های اجتماعی خاصی مورد بهره‌برداری افراد قرار میگیرد. باختین معتقد بود «گفتار» همواره در یک وضعیت اجتماعی خاص تحقق می‌یابد. او می‌نویسد: «زبان ….. در ارتباط کلامی ملموس و نه در نظام زبانشناسانه انتزاعی زبان یا در روان فردی گویندگان، حیات یافته و به لحاظ تاریخی تکامل می‌یابد». به اعتقاد باختین، مطالعات زبانشناختی باید به بررسی این مساله بپردازند که چگونه در موقعیت‌های اجتماعی خاص، افراد وگروه‌ها و طبقات متفاوت اجتماعی با به‌کارگیری نشانه‌ها به بیان مواضع ایدئولوژیک خود در درون زبان می‌پردازند وگفتمان‌های خاص‌خود را تولید میکنند. او معتقد بود ما در مطالعات زبانشناختی خود نباید صرفاً در پی پاسخ به مساله باشیم که «معنی نشانه چیست»؛ ما باید در مطالعات زبانشناختی خود به بررسی تاریخ متغیر نشانه بپردازیم و ببینیم چگونه گروه‌های اجتماعی، طبقات، افراد و حتی گفتمان‌ها کوشیده‌اند آن را بگیرند و بار معنایی مطلوب خود را به آن بدهند. به اعتقاد باختین، زبان عرصه مجادله ایدئولوژیک است نه یک نظام انتزاعی یکپارچه؛ در حقیقت نشانه‌ها خود محیط مادی ایدئولوژی هستند، زیرا بدون آنها هیچ ارزش یا اندیشه‌ای نمی‌تواند وجود داشته باشد.
*****
مطالعات تبیینی در خصوص تحولات فکر دینی در جهان اسلام در عصر مدرن عمدتاً گفتمان «اسلام سیاسی» ـ از عناوین دیگری همچون احیا اسلامی، بازگشت اسلامی، بنیادگرایی اسلامی، اسلام انقلابی، رادیکالیسم اسلامی، اسلام‌گرایی رادیکال، اسلام مبارزه‌جو و اسلام خشونت‌گرا نیز برای توصیف این گفتمان فکری استفاده شده است ـ را موضوع بررسی خود قرار داده و به مطالعه تحولات فکر دینی از دهه ۱۹۵۰ به بعد می پردازند. به جز یک استثنا (منظور مطالعه منصور معدل با عنوان «مدرنیسم اسلامی، ناسیونالیسم، بنیادگرایی اسلامی: اپیزود و گفتمان»است)، در هیچ یک از این مطالعات به بحث در خصوص عوامل ظهور گفتمان مدرنیسم اسلامی پرداخته نشده است. به علاوه، در این مطالعات عموماً تلاش شده است مساله «تغییر فرهنگی» یا «نوآوری فرهنگی» در جهان اسلام در پیوند با مساله «تغییر سیاسی» مورد پژوهش قرارگیرد. به باور منصور معدل،به طورکلی، تاکنون پژوهش‌های جامعه‌شناختی درباره علل ظهور اسلام سیاسی بر اساس سه مدل انجام گرفته است: مدل ذهن‌گرایانه که برآنست ایدئولوژی به جهت‌دهی دوباره افراد ناراضی و سرگردان در وضعیت فشار اجتماعی می‌پردازد؛ مدل سازمانی که به تحلیل تغییر ایدئولوژیک در چارچوب منازعه سازمان‌یافته برای به دست آوردن قدرت می‌پردازد و بربافت سازمانی که در آن تولیدکنندگان ایدئولوژی به چالش‌های سازمانی که در مقابل توانایی و اقتدار خود پاسخ می‌دهند، تاکید می‌کند؛ و مدل گفتمانی که به تحلیل نوآوری ایدئولوژیک در چارچوب منازعه میان گفتمان‌های رقیب در درون بافت گفتمانی جامعه می‌پردازد.
*****
طرح مساله: روبرت وسنو، جامعه شناس فرهنگ آمریکایی، در کتاب خود با عنوان «اجتماعات گفتمانی؛ ایدئولوژی و ساختار اجتماعی در جنبش اصلاح دینی، روشنگری و سوسیالیسم اروپائی» در تشریح شخصیت و شیوه عمل متفکران تاثیرگذار معتقد است: «متفکر بزرگ کسی است که هر اتفاق در جامعه اش را بهانه ای برای پیشبرد اندیشه می سازد و می کوشد اندیشه خود و جامعه اش را تعالی بخشد». شاید بتوان آنچه در فرآیند انتخابات ریاست جمهوری یازدهم اتفاق افتاد را نمونه ای از این مساله دانست. روحانی تحصیل کرده در رشته حقوق به نام دکتر حسن روحانی به جای درگیر شدن در منازعات سیاسی موجود در جامعه که ریشه در انتخابات ریاست جمهوری پیشین داشت، این رخداد سیاسی را بهانه ای برای پیشبرد اندیشه سیاسی جمهوری اسلامی ساخت و با طرح گفتمان «اعتدال» که مفاهیم همبسته دیگری چون امید، خردورزی، تدبیرو… را در برمی گرفت، کوشید اتفاق های سیاسی موجود در جامعه را بهانه ای برای ارتقا و تحول در اندیشه سیاسی اسلام قرار دهد. آنچه توسط دکتر حسن روحانی در این دوره از حیات سیاسی- اجتماعی ما طرح گردید، ادامه سنتی است که به عنوان نخستین پاسخ متفکران مسلمان به چالش های ورود به دنیای مدرن ارائه شد. بی شک می توان گفتمان «اعتدال» دکتر روحانی را ادامه سنت «نو اندیشی دینی» یا «مدرنیسم اسلامی» دانست که به عنوان پاسخ اسلام به چالش های دنیای مدرن از سوی کسانی چون آیت اله خمینی، دکتر علی شریعتی، مرتضی مطهری، آیت الله طالقانی، مهدی بازرگان (در ایران)، و متفکران دیگری چون سید جمال الدین افغانی، شیخ محمد عبده، قاسم امین، و…(در مصر)، اقبال لاهوری، شبلی نعمانی، امیر علی، چراغ علی،…(در هند) مطرح شده بود. آنچه همچون وضعیت فعلی ما، در کانون تفکر این گروه از متفکران مسلمان قرار داشت، «چگونگی ایجاد پیوند میان عقلانیت و معنویت» بود. این گروه از متفکران که اکنون می توان دکتر حسن روحانی را نیز در زمره آنان دانست معتقد بودند که: «تلخ‌ترین تجربه انسان در طول تاریخ؛ نوسان دائمی جامعه ها میان دنیا و آخرت، معنویت و مادیت، فردیت و جمعیت، جسم و روح، عظمت اخلاق و قدرت زندگی، عمق فرهنگ و اوج تمدن، دل و دماغ، عقل و احساس، علم و دین، اصالت و مصلحت، لذت و تقوی، زیبایی و سود، عینیت و ذهنیت و بالاخره واقعیت و حقیقت، رئالیسم و ایده‌آلیسم» بوده است که «همواره بشریت را بیمار و معیوب کرده و از محرومیت و انحراف رنجور ساخته است». ازاین رو، این گروه از متفکران همواره کوشیده اند در سطح «گفتمانی» و در سطح «هویتی» به ترسیم یک «اندیشه منسجم» بپردازند، و با کانونی ساختن مفهوم «اعتدال» در اندیشه خود و اتخاذ آن به عنوان «روش شناسی فکری» خود نشان دهند که چگونه می توان سطوح متعدد واقعیت را در پیوند با یکدیگر قرار داد و به خلق مدلی تازه برای سازماندهی نظم اجتماعی و ساختار قدرت، برای تنظیم معیشت و اقتصاد مسلمانان، رابطه ملت‌های مسلمان با جهان خارج، منزلت اجتماعی زنــان، هویت ملی و رابطه میان اسلام با تحلیل عقلانی و قانونگذاری پرداخت.
*****
در باب این سوال که نسبت علم تاریخ و علم جامعه شناسی چیست، می توان از منظرهای مختلف نگاه کرد که این تاریخ برای علم جامعه شناسی “داده” (data) است یا یک نگاه فلسفی؟ روند حیات اجتماعی است یا یک نگاه روایی؟ یا این که اصولاً یک جامعه شناس باید تاریخی نگر باشد و یا نباید تاریخی نگر باشد؟ پیوند کار تاریخ نگارانه با جامعه شناسی تا کجاست؟ تا کجا تاریخ می تواند برای یک جامعه شناس فرصت است و در کجا محدودیت؟ بنظرم بهتر است نسبت تاریخ و جامعه شناسی را به سمت جامعه شناسی معرفت ببریم و از آن منظر به این رابطه نگاه کنیم. به همین دلیل می خواهم مساله بنیادی تری را که یکی از مباحث کلید جامعه شناسی معرفت هست مطرح کنم و آن “نسبت به واقعیت و زبان” است. اینجا در واقع من تاریخ را در معنای تاریخ پژوهی نمی دانم. بلکه تاریخ را همان واقعیت حیات اجتماعی به عنوان یک انسان می نگرم، باید دید که نسبت آن با زبان چیست. منظور من از زبان؛ سخن گفتن درباره واقعیت است که بخشی از این سخن گفتن درباره واقعیت، طبعاً کار یک مورخ خواهد بود. اما قبل از آن بگذارید نسبت بین واقعیت و زبان را در چند سطح مطرح می شود. یکی از مهمترین سوالاتی که در این مورد مطرح می شود این است که واقعیت، خود یک امر مبهم ناگفته و به سخن در نیامده است. زمانی تبدیل به یک امر وجودی و هستی شناختی می شود که در پیوند با زبان قرار بگیرد. اما در مورد نسبت بین زبان و جامعه چند دیدگاه وجود دارد که من این ها را خیلی مختصر بیان می کنم. یک دیدگاه کلی در باب نسبت بین واقعیت و زبان این است که اصولاً زبان چیزی جز بازنمایی یک واقعیت نیست. نسبت زبان با دنیای واقعیت یک نوع آینه گی است. زبان آینه واقعیت است. حال چرا اتفاق می افتد؟ می توانم توضیح دهم. به لحاظ معرفت چرا نیاز داریم که واقعیت یک جامعه را تبدیل به دنیای زبانی کنیم؟ از نگاه امیل دورکیم، کارل مارکس و ماکس وبر؛ دلیل این که ما به سخن گفتن در باب جامعه می پردازیم این است که با جامعه که حاصل کنش ها و اموال ماست بیگانه هستیم. وقتی بین ما و آنچه که ساخته خود ماست مثل خانواده، نظام تعلیم و تربیت، اقتصاد و غیره که حاصل کنش انسانی است، فاصله ایجاد می شود یکی از راه ها برای طی این فاصله و بیرون آمدن از این ازخود بیگانگی این است که واقعیت را تبدیل به سخن درباره واقعیت کنیم: اگر مساله ای به عنوان فقر در جامعه وجود دارد با سخن گفتن درباره ای فقر، واقعیت فقر را به شکل یک داده ی فرهنگی در می آوریم، و آن را به یک واقعیت به سخن درآمده تبدیل می کنیم. که البته یکی مهمترین کارکرد های این واقعیت به سخن درآمده از نظر دورکیم؛ می تواند انسجام بخشی به یک جامعه باشد. از نظر مارکس می تواند ایدئولوژی و کاذب بودن این واقعیت به سخن درآمده باشد و در راستای منافع یک گروه خاص در جامعه به حرکت درآمده باشد. اما در آخر مهمترین معضل فلسفی این دو متفکر و حتی وبر این است که در واقعیت فاصله ای بین ما و جهان هست. وبر معتقد بود جهان عقلانی شده، تهی از معناست و از انسانی فاصله گرفته است. چون انسان قسمت معنابخش زندگی است. اما وقتی شما از جهانی که خودتان ساخته اید جدا می شوید، آن موقع نیاز است که به سخن گفتن درباب این جامعه بپردازید تا بتوانید این جامعه را به خودتان نزدیک کنید. این از منظر کسانی مثل مارکس و وبر و دورکیم است که فرهنگ را که همان به زبان در آمدن جامعه در دنیای سخن است؛ “تاریخ” یک جامعه می دانند.
*****
۱۲
۱ واقعیت خانواده امروز ایرانی و آمارهای مربوط به ویژگی های متفاوت عارض شده بر این نهاد مهم اجتماعی نشان از نامطلوب بودن ماهیت روابط انسانی در این نهاد دارد. مسائل مربوط به ازهم گسیختگی روابط عاطفی- انسانی در خانواده امروز ایرانی تا بدانجا گسترش یافته که به وضوح می توان سخن از وجود نوعی «بحران» در روابط عاطفی انسان امروز ایرانی گفت. این نکته بویژه از این منظر دارای اهمیت می باشد که جامعه ایران همواره بصورت آشکار و پنهان به داشتن «خانواده پایدار» در خود بالیده و احساس غرور کرده است. به عنوان مثال، اگرچه رشد طلاق در خانواده ایرانی تا سال ۱۳۷۹ روندی آرام و ثابت داشته است و این اعتماد را در انسان ایرانی درونی ساخته که با وجود یک نهاد پایدار و مستحکم و کارکردی در جامعه خود روبرو است ، از سال ۱۳۸۰ به بعد رشد طلاق در ایران افزایش داشته و به نرخ بسیار بالای ۲/۱۱ درصد رسیده است(هنریان و یونسی،۱۳۹۰:۱۲۷). این آمار بویژه زمانی معنادار می شود که اعداد دیگر سخن از منفی گشتن نرخ ازدواج در پنج سال گذشته در ایران می گویند و جامعه ای را در مقابل ما تصویر می کنند که اصولاً دوست دارد «مجرد» زندگی کند. بنا به اعلام مرکز آمار ایران، تا نیمه نخست سال ۱۳۹۴، «جمعیت افرادی که در سن ازدواج قرار دارند اما مجرد باقی مانده اند حدود ۱۱ میلیون و ۲۴۰ هزار نفر برآورد می شود که ۵ میلیون و ۵۷۰ هزار نفر آن را مردان ۲۰ تا ۳۴ ساله و ۵ میلیون و ۶۷۰ هزار نفر آن را زنان ۱۵ تا ۲۹ ساله شکل می دهند». این در حالی است که بر اساس آمار «۱ میلیون و ۳۰۰ هزار دختر و پسر ۳۰ تا ۴۹ ساله در کشور وجود دارند که هنوز مجردند». بر اساس همین آمار، کشور، همچنین، با وجود جمعیتی ۱۵۲ هزار نفره از دختران و پسرانی روبرو است که از سن تجرد قطعی یعنی ۴۹ سالگی عبور کرده اند»(آیینی،۱۳۹۴:۱۳).در شرحی دیگر از همین آمار، نرخ و شاخص ازدواج در پنج سال گذشته در ایران چنین آمده است: تعداد ازدواج ثبت شده در سال ۱۳۹۰ عدد ۸۷۴ هزار و ۶۲۷ را به ما نشان می دهد که در نسبت با تعداد ثبت شده در سال ۱۳۸۹ با عدد ۸۹۶ هزار و ۶۲۷ از رشد منفی ۹/۱- برخوردار است. همین عدد در سال ۱۳۹۱ بیانگر ۸۲۹ هزار و ۹۶۸ ازدواج ثبت شده با رشد منفی ۱/۵- نسبت به سال قبل، در سال ۱۳۹۲ بیانگر ۷۷۴ هزار و ۵۱۳ ازدواج ثبت شده با رشد منفی ۷/۶- نسبت به سال قبل، و بلاخره در سال ۱۳۹۳ بیانگر ۷۲۴ هزار و ۳۲۴ ازدواج ثبت شده با نرخ رشد منفی ۵/۶- نسبت به سال قبل است(همان).بنا به سخنان رئیس سازمان ثبت اسناد و املاک کشور، اگر در سه ماهه نخست سال ۱۳۹۳ تعداد ۱۹۸ هزار و ۹۳۷ ازدواج در دفاتر رسمی ازدواج کشور به ثبت رسیده است، در همین زمان، با ثبت ۳۶ هزار و ۳۴۲ طلاق نیز روبرو بوده ایم که بیانگر رشدی ۴ درصدی نسبت به مدت زمان مشابه در سال قبل است.گسترده بودن دامنه علل طلاق در جامعه ایران امروز حقیقت تلخ تر دیگری است که نشان وجود عارضه های متفاوت در خانواده ایرانی و مبتلا بودن آن به بیماری های متعدد دارد. از میان علل بیست گانه ۱) نارضایتی از اعتیاد همسر،۲) دخالت والدین خود، ۳)اختلاف در مورد تربیت فرزندان،۴) اختلاف نظر در اعتقادات مذهبی،۵) حرف های رکیک و کتک زدن در حین دعوا،۶) نارضایتی از وضعیت اقتصادی،۷) نارضایتی از روابط جنسی،۸) نارضایتی از نحوه ابراز عشق و احساسات،۹) اختلاف نظر در مهمانی ها و فعالیت های اجتماعی،۱۰) قابل اطمینان نبودن و دروغگویی،۱۱) عدم وجود فرصت کافی برای با هم بودن و تفریح با یکدیگر،۱۲) عدم درک یکدیگر،۱۳) نارضایتی از ویژگی های شخصیتی،۱۴) دخالت والدین همسر،۱۵)استفاده از زبان تحقیر آمیز،۱۶) عدم توانایی در حل اختلافات،۱۷) تفاوت های فرهنگی،۱۸)نداشتن مهارت های ارتباطی،۱۹) بیماری روحی- روانی، و ۲۰)عدم مسئولیت پذیری، با وجود تمامی آن ها به عنوان علل طلاق در جامعه ایران روبرو هستیم که خود بیانگر وجود اختلال در کارکرد نظم های اجتماعی متعدد دیگری است که هر یک به نوعی بر نهاد خانواده تاثیرگذارند(هنریان و یونسی، همان:۱۴۲-۱۴۱).گستردگی دامنه رفتارهای خشونت آمیز انجام گرفته توسط مردان و زنان ایرانی در هنگام بروز اختلاف شاخص واقعیت دیگری است که نشان از ضعف درونی کنشگران حوزه خانواده یعنی زوجین و ناتوانی آن ها در مدیریت و کنترل احساسات و رفتارهایشان در محیط خانواده دارد تا آنجا که خانواده را به یکی از خطرناک ترین محیط های اجتماعی در جامعه ما تبدیل کرده است. کتک زدن، فحاشی، قطع رابطه کلامی، قطع رابطه جنسی، کشیدن و کندن موی سر، استفاده از چاقو، فشار دادن گلو، سوزاندن، پرتاب اشیاء، چنگ زدن، و…..از شایع ترین نمونه های رفتاری میان زوجین ایرانی به هنگام بروز اختلاف است(پورنقاش تهرانی، ۱۳۸۴:۲۹).خطرناک شدن محیط خانواده ایرانی و گسسته شدن روابط انسانی در آن را زمانی بهتر می توان درک کرد که مشاهده کنیم ۳۸ درصد جنایت های قتل در طول سال در کشور مربوط به قتل های خانوادگی است که عوامل دخیل در آن بستگان درجه یک یعنی فرزند، پدر، مادر، زن، شوهر، پدربزرگ، مادربزرگ، و نوه می باشند.در این جنایت ها، عامل ۳۰ درصد قتل ها را زنان شکل می دهند که باید به عنوان نماد عاطفه و احساس و مادرانگی در جامعه ایفای نقش نمایند. البته،میزان زنان مقتول در قتل های خانوادگی نیز عدد ۷/۴۷ درصد است که نشان می دهد زنان در خانواده ایرانی هم زیاد کشته می شوند و هم زیاد می کشند.زنانی که توسط شوهرانشان به قتل رسیده اند بیشترین موارد مقتولان خانوادگی یعنی ۲۷ درصد کل مقتولان خانوادگی را شکل می دهند. این عدد در مورد شوهرانی که توسط همسر خود به قتل رسیده اند ۲۲ درصد کل مقتولان است. ۳۹ درصد از مردان مقتول توسط زن و معشوق زن کشته شده اند. در کنار این دو نوع قتل، ۱۵درصد قتل های خانوادگی مربوط به فرزند کشی، ۱۲ درصد مربوط به کشتن خواهر و برادر و ۱۱ درصد مربوط به کشتن پدر و مادر است.قتل هایی که به دلیل رابطه نامشروع زن و با کمک معشوق زن صورت گرفته اند،۳/۱۵ درصد قتل ها را شکل می دهد. در این موارد، بویژه هنگامی که فرآیند طلاق طولانی می شود و همسر به عنوان یک مانع در مقابل زن عمل می کند، زنان با کمک معشوق خود دست به همسرکشی می زنند(کلهر،۱۳۹۴)
*****
۱ بنا به رویکرد ساختارگرا در تحلیل فرهنگ، مهم ترین مسأله در زندگی اجتماعی انسان مسأله ارتباط است. این که ما چگونه و مبتنی بر چه الگوها، اصول و قواعدی باید با خود، جامعه، دیگران و طبیعت رابطه برقرار کنیم مهم ترین نکته ای است که در فرهنگ و نظام های فرهنگی از آن سخن گفته می شود. از نگاه رویکرد ساختارگرا در تحلیل فرهنگ، مشکل و معمای انسان، مشکل ارتباط است.
*****
۱ بی شک، در این روزها، پرسش از آنچه در خاورمیانه می گذرد و چیستی آن نه تنها مهم ترین پرسش برای همه کسانی است که در این منطقه زندگی می کنند و نام مسلمان بر خود دارند، بلکه پرسش هر ذهن روشنگری است که از آنچه در خاورمیانه می گذرد تا سقوط انسانیت فاصله ای نمی بیند. مردم مسلمان و غیرمسلمان در افغانستان، عراق، یمن، سوریه، لبنان، فلسطین، بحرین، و… به جان یکدیگر افتاده اند و در ارایه تصاویر وحشتناک از وجه نا انسان ِ انسان از یکدیگر سبقت می گیرند.
*****
