پنجمین نشست سایت خبری تحلیلی «ب» درباره ی جامعه مدنی با حضور خسرو دهقانی کارشناس ارشد علوم سیاسی و مدرس دانشگاه، اسماعیل حسام مقدم کارشناس ارشد مطالعات فرهنگی و عضو هیئت موسس انجمن هامون ایران، مجید اجرایی مدیر روابط عمومی اداره کل آموزش و پروش استان بوشهر، محمد مهدی طیاری فعال مدنی، حماسه حق پرست فعال فرهنگی و حمید موذنی برگزار شد.
در ابتدا حمید موذنی با بیان موضوع مورد بحث، جامعه مدنی و لزوم آن، همچنین وجود نهادهای مدنی و مشکلاتی که در این خصوص وجود دارد، جلسه گفتگو را آغاز نمود.
خسرو دهقانی ابتدا به تعریفی از جامعه مدنی پرداخت و گفت: « جامعه مدنی جامعه ای است مابین حوزه قدرت یا دولت و حوزه خصوصی . تناسب معکوس بین دولت و حوزه مدنی وجود دارد اگر دولت را در یک کفه ترازو و حوزه مدنی را در کفه دیگر قرار بگیرد سنگینی یکی باعث سبک تر شدن دیگری خواهد شد. طبق تعریف هگل جامعه مدنی مابین خانواده و دولت است، با این تفاوت که خانواده مظهر عشق و یکپارچگی و وحدت است و جامعه مدنی محل تنازع و تکثر . تعریف دیگری که وجود دارد این است که جامعه مدنی، جامعه ای است ماقبل تشکیل دولت و به معنای قرار اجتماعی، براساس نظرات اندیشمندان قرار اجتماعی؛ هابز، رسو و جان لاک، جامعه مدنی یک جامعه تصنعی و ساختگی است که برای میل به امنیت و حفظ جان و مال و آزادی تشکیل شده است. گاهی جامعه مدنی مقابل جامعه توده ای می آید. در جامعه مدنی سازمان ها و تشکل ها و همچنین نهادهای مدنی رشد کرده و وجود دارد ولی جامعه توده ای فاقد این عناصر است.»
این مدرس دانشگاه در رشته علوم سیاسی در ادامه به طور خاص به جامعه مدنی درایران و استان بوشهر پرداخت و گفت: « موانعی که برای تحقق جامعه مدنی در کشور وجود دارد در بوشهر همان موانع وجود دارد، اهم آن می توان به موانع ساختاری، تاریخی و مهمترین آن اقتصاد سیاسی و ساخت قدرت در ایران خصوصا پنجاه سال اخیر بعداز آمدن نفت در حوزه اقتصادی ایران اشاره کرد.»
اسماعیل حسام مقدم با توجه به سالها فعالیت مدنی و همچنین تاسیس ان جی او هامون ایران در این خصوص گفت: «اولویت استراتژیکی که من برای این حوزه می گذارم ساخت یک تیپولوژی فعال مدنی یا کنشگر مدنی است. ما در ایران بطور کلی و در استان بوشهر بطور خاص تیپ کنشگر مدنی نداریم و تعریف نشده است. تا وقتی کسی بخواهد به این حوزه ورود کند، بداند چگونه می تواند به یک کنشگر مدنی تبدیل شود. با روی کار آمدن دولت خاتمی ما با یک تیپی روبرو شدیم بنام تیپ سیاسی یا ژورنالیستی. در دولت روحانی ایده و برنامه بلندمدت دولت رفتن به سمت جامعه مدنی است.»
حسام مقدم در ادامه گفت: «ما در انجمن هامون ایران و از همان ابتدای تاسیس، مبحث مورد نظرمان بازگشت به جامعه مدنی بود. اعتقادم این است که بزرگترین تهدیدی که جامعه مدنی ایران و استان بوشهر دچار آن می باشد نداشتن تعریف درستی از کنشگر مدنی و فعال مدنی است. در جامعه امروزه ایران به فور شوالیه هایی وجود دارند که این شوالیه ها مجازی هستند و نمی توانند یک کنشگر یا فعال مدنی باشند. من شخصا چیزی در این شوالیه های مجازی نمی بینم و بیشتر کنشگر مدنی را یک شوالیه ناممکن یا ناموجود به زعم ایتالو کالوینو می بینم.»
سپس محمد مهدی طیاری فعال زیست محیطی و مسوول ان جی او حامیان محیط زیست گفت: «یک از معضلاتی که جامعه امروز ما با آن روبروست معضلات زیست محیطی ست که به علت تک بعدی نگاه کردن به مسئله توسعه در کشور توسط دولتمردان و نادیده گرفتن خطرات زیست محیطی به این شکل درآمده است در این برهه زمانی نیاز به همراهی کنشگران و فعالین مدنی برای مقابه با این فاجعه زیست محیطی است، که متاسفانه حرکت قابل قبولی دراین زمینه صورت نگرفته است و صنایع نفت و گاز جواب گوی معضلاتی که به وجود آورده اند نیستند، فاجعه ای بنام عسلویه، که کم کم زیر گازهای سمی در حال مدفون شدن است. متاسفانه ما تنها هستیم.»
حماسه حق پرست فعال فرهنگی در این باره گفت: «درچند سال اخیر فرهنگ دچار فراز و فرودهایی شده است، این وضعیت تا سال جاری هم ادامه داشته که همین سبب ساز تشکیل ان جی او کانون هنر شد. برای تشکیل آن از اهالی هنر هم دعوت به همکاری کردیم هدفمان هم باب کردن کنشگری فرهنگی و سمت و سو دادن به فعالیت های فرهنگی و ارتقا فرهنگ این دیار بود. در جوامع پیشرفته، سازمانهای مردم نهاد حرف اول را می زنند. از فکر و ایده آنها استفاده بهینه می شودو این ناشی از رابطه دوطرفه ای است که ما بین سازمانهای مردم نهاد و دولت وجود دارد، در اینجا اما این رابطه برقرار نیست و این نشان از عدم اعتماد دولت مردان به سازمان های مردم نهاد است. این رابطه ابتدا باید بصورت هدفمند تعریف شود و سپس از پتانسیل های موجود این سازمانها استفاده شود. این باور و رابطه که ایجاد شود کنشگر مدنی، فرهنگی، سیاسی، زیست محیطی و … آرام آرام در بستر زمان به وجود می آید. اما ما اینک با معضلی که روبرو هستیم اثبات ماهیت خود است، آنهم بعلت اینکه دولت مجوز اکثر این نهادها را نمی دهد و فعالیت آنها با اما اگر روبروست.»
در ادامه خسرو دهقانی با اشاره به بحث کنشگر مدنی اسماعیل حسام مقدم در این خصوص گفت: «هانا آرنت درباره کنشگری نظر جالبی دارد او می گوید هرجامعه ای را می توان به اقشار ی تقسیم کرد، یکی بسیاری از اقشار در وضعیت تقلا به سر می برند. در این وضعیت افراد از بام تا شام به دنبال لقمه ای نان هستند. من فکر می کنم درصد زیادی از مردم در وضعیت تقلا هستند وقتی تمام هدف آنها امرار معاش باشد، دیگر نمی توانند وارد مرحله کنشگری شوند، وضعیت دوم، وضعیت کار است. افراد از وضعیت تقلا فاصله می گیرند، کتاب می خوانند، فیلم می بینند و در وضعیت روشنفکرانه قرار می گیرند این وضعیت شاید یک مقدار از وضعیت تقلا بهتر باشد اما افراد را وارد مرحله کنشگری نمی کند برای اینکه افراد وارد مرحله کنشگری شوند بحث هزینه و فایده پیش می آید، افرادزمانی وارد کنشگری می شوند که بدانند برای آنها فایده دارد در ایران به سازمان مردم نهاد بیشتر به دید هزینه نگاه می کنند. در جوامع پیشرفته وقتی کارگری وارد سندیکایی می شود می داند این ورود برایش منفعت دارد. در جامعه تکثر یافته اگر افراد وارد چنین تشکل هایی نشوند به منافع خود نمی توانند دست پیدا کنند و مهمترین دلیلی که نگاه به اینگونه فعالیت ها مثبت نیست ساختار اقتصادسیاسی موجود در ایران است، هر دولتی که میزان درآمدش ۶۰درصد از منابع طبیعی مانند نفت باشد دیگر نیازی به جامعه مدنی ندارد. اینک در ایران ۸۰ درصد اقتصاد در دست دولت است. وقتی ۸۰ درصد دردست دولت باشد به طبع به جای اینکه دولت نیازمند جامعه باشد جامعه نیازمند دولت است. در کشورهایی که جامعه مدنی پویا شده است این دولت است که نیازمند مالیات مردم است، بنابراین مجبور است خواسته های اقتصادی، اجتماعی و.. مردم را در برنامه های خودش لحاظ کند.»
وی افزود:« چهل الی پنجاه سال پیش تا کنون مسئله نفت بوجود آمده و اقتصاد ایران با آن گره خورده است. تا زمانی که جامعه قدرت اقتصادی نداشته باشد نمی تواند قدرت اجتماعی و سیاسی داشته باشد اگر بخواهیم جامعه مدنی و ان جی او ها فعال شوند اول باید ساختار اقتصادی اصلاح شود، یعنی اقتصاد از حوزه دولت به حوزه خصوصی بیاید آن وقت خود به خود پویایی لازم در عرصه های اجتماعی هم بوجود خواهد آمد.»
حسام مقدم در ادامه گفتگو بیان داشت: « کنشگر مدنی یا نهاد مدنی وقتی بخواهد هویت خودش را تعریف کند باید ساختار اقتصادی خود را چنان پویا و درون زا تعریف کند که نیازمند دولت نباشد. اگر قصد فعالیت مدنی داشته باشد به خصوص در جوامع رانتیر مانند ایران، اگر وابسته به دولت شد عملا آغاز به فرو ریزش خواهد شد و این چشم اسفندیارش خواهد گشت. اعتقادم بر این است کنشگری و فعالیت مدنی دارای استراتژی بلند مدت مدنی است که از لحاظ اقتصادی وابسته به دولت نباشد منابع اقتصادی و مالی خودش را بتواند بوجود بیاورد. از دولت در کجا می شود استفاده نمود؟ آنجا که نیاز به حمایت امنیتی و ایمنی آینده خودش یا همان چیزی که حمایت معنوی نامیده می شود، ان جی او می تواند از آن استفاده کند. اولین شرط یک کنشگر مدنی تعریف یک مکانیزم اقتصادی کاملا درون زا است و دوم آموزش، باید فعال مدنی آموزش داده شود. تجربه این سالهای فعالیت من این را می گوید که فعال ان جی اویی هیچ دید درستی از نحوه فعالیت خود ندارد و دچار سرگردانی ست. این نشان دهنده ضعف این فعالین است که آموزش فعالیت مدنی را ندیده اند. این آموزش ها را باید مطبوعات یا نهادهای مدنی که مستقر شده اند مثل شورای شهر که یک نهاد شبه دولتی است یا دانشگاه ها. یا ان جی او هایی که فعال هستند بدهند و می توانند کنشگر مدنی تولید کنند. ولی این اتفاق نمی افتد. فعالین مدنی نباید زیاد از دولت توقع کمکی داشته باشند.»
مجید اجرایی دیگر سخنران این گفتگو گفت: «ما در ایران دچار فقدان حوزه زیستی هستیم. که علت همه ی مشکلات ما نیز همین امر است. بی توجهی هم فعالین مدنی و هم ساسیت مداران ما به این قضیه، از مشروطه تا کنون ما را دچار سیکل تکراری کرده است و به جای اینکه علت اصلی را ببینیم همیشه معلول ها را ببینیم این معلول ها می تواند آزادی مدنی یا بیان، برابری و غیره باشد. با توجه به هر دولت هم این گفتمان تغییر یافته است، دوم خرداد که مشخصا خاتمی بحث جامعه مدنی را مطرح کرد همان ادبیات یا بازخوانی بود که جای دیگر اتقاق افتاده بود، گمان می کنم در بین کنشگران دهه هفتاد ما خلاقیت وجود نداشت و فقدان همین خلاقیت باعث شد این باز خوانی تبدیل به باز آفرینی نشود و همه این مسایل به حوزه زیستی برمی گردد، در دهه هفتاد آنچه که بیشتر مطرح بود بحث دگراندیش و آزادی بیان بود اما چیزی که فراموش شده بود و هم اکنون همینطور است بحث دگر باشی می باشد. در هر دوره که تغییرات سیاسی هم اتفاق افتاده، دوره هاشمی به خاتمی، از دوره خاتمی به احمدی نژاد، از دوره احمدی نژاد به روحانی توی این سیکل ها که خوب دقت کنیم ، می بینیم آن مطالباتی که فراموش شده است و یا به تاخیر افتاده همان حوزه زیستی بوده است . نگاه ریشه ای و عمیقتر باید این حوزه داشته باشیم و نقل قولی از دکتر شریعتی هست که می گوید مردمی که آب قنات ندارند را نمی شود به دنبال آب حیات فرستاد. مسایل همه، خیلی کلیشه وار مطرح می شود چه در بحث ان جی او ها چه جامعه مدنی در دوره های مختلف، وقتی موضوعی کلیشه شد قدرت بازآفرینی خود را از دست می دهد. بحث سرمایه اجتماعی قابلیت پرداختن بیشتری را داشتند، به این مبحث بیشتر بصورت تئوریو نه تجربی، پرداخته شده است. »
وی افزود: «نگاه کنشگران ما لزوما باید یک نگاه استراتژیک باشدچون این تنها راهی است که می شود فاز جدیدی را در سپهر زیستی ایران بوجود بیاوریم، نگاه ها در اینجا از گذشته تا کنون نگاه هایی اتوپیایی بوده است، ما نمی توانیم دلایل موفقیت جنبش های دنیا را در اینجا پیاده کنیم، بدون داشتن نگاه استراتژیک، چون در طولانی مدت جواب نخواهد داد، فقدان همین نوع نگاه باعث شده است که جامعه مدنی ما هم با یک تأخر تاریخی مواجه شود.»
اسماعیل حسام مقدم با اشاره به سیاست زدگی جامعه ایران گفت: «در بحثی که اباذری اخیرا مطرح کرد، یعنی سیاست زدگی در جامعه ایران، این امر باعث شده است که کلیه مفاهیم مرتبط با جامعه مدنی و کنشگری مدنی به ابتذال کشیده شود. و این بسیار خطراناک است. با مطالعه و تحلیل و همچنین همان نگاه استراتژیک که گفته شد می توان از این ابتذال دور شد.»
حسام مقدم در پایان گفت: «در دولت خاتمی از احزاب و مطبوعات حمایت شد، به آنها فضا و امکان فعالیت دادند و به دنبال این دوره ما با فاجعه ۸۸روبرو می شویم، عملا نوک پیکان به سمت مطبوعات و نیروهای رسانه ای و احزاب گرفته شد. اینک در این دوره و دولت اعتدال که شعار بازگشت به جامعه مدنی مطرح است، با کدام مکانیزم دولت می خواهد امنیت فعالین مدنی و ان جی او ها را تامین کند ما در همین دولت کسانی را داریم که با عدم امنیت روبرو شده اند و با آنها برخورد شده است. واگر موج دیگری به وجود بیاید و دولت روحانی هم نباشد چه کسی می تواند به این افراد کمک کند. بنابراین فعالین مدنی و نهادهای مدنی فقط به دولت مشاوره بدهند، ارتباط عمیق با دولت(هر دولتی که باشد) برای آنها می تواند بسیار خطراناک باشد و همانطور که نامیده می شوند؛ دیده بان جامعه مدنی باشند. این آسیبی است که ما با آن روبرو هستیم و به عنوان مطالبه نیز بیان می کنم که دولت با کدام مکانیزم حمایتی، می خواهد از ان جی اوها یی که بطور مکرر درخواست تشکیل و ثبت آنها را دارد، حمایت کند؟ که تا کنون جوابی به این سوال داده نشده است.»
