اشاره:
انجمن هامون ایران در راستای شناخت و شناساندن هرچه بیشتر فرهنگ و جامعه مدنی جنوب ایران، ویژه نامه هایی را در حوزه های متعدد و متکثر فرهنگی و اجتماعی تهیه و تدوین نموده و در چهار هفته نامه استان بوشهر (نصیربوشهر، اتحادجنوب، نسیم جنوب و بیرمی) منتشر نموده است. در این زمینه برای ارمغان نوروزی در هفته نامه نصیربوشهر، ویژه نامه ای ۴صفحه ای درباب ترجمه در ایران منتشر نمودیم که از همان جا نیز درباب مترجمین استان بوشهر نیز یک صفحه اختصاص داده شد. از جمله کسانی که فقر ترجمه در حوزه ی جنوب را درک و شروع به ترجمه ی کتابهایی در این خصوص نمود، زنده یاد حسن زنگنه است. وی با ترجمه هایش به نوعی بیانیه ای در ارتباط با نگاهش به حوزه جنوب و خلیج فارس صادر کرد و توانست منابع مستند و دقیقی در اختیار محققان و علاقمندان به حوزه ی جنوب و خلیج فارس ارائه دهد. شادروان حسن زنگنه با ترجمه ی ۴۲ کتاب از شرق شناسان از جمله ویلم فلور، جی. بی. کلی، فردریک اوکانر ، استفان رای و… امکان ارتباط بینافرهنگی و بستری برای رسیدن به مشترکات جهانی و بین المللی را فراهم آورد. اکثر علاقمندان به کتاب های ترجمه شده توسط زنگنه، وی را یک استثنا در حوزه ی خلیج فارس می دانند. چراکه؛ زنگنه ۲۵ جلد کتاب درباره خلیج فارس را به دوستنداران حوزه ی جنوب معرفی و ترجمه نمود و دریچه های زیادی در این زمینه گشود. از جمله خصوصیات نگارشی زنده یاد زنگنه می توان به داشتن آگاهی و تخصص در خصوص موضوع انتخاب شده جهت ترجمه، شناخت کافی از نویسنده اثر و سبک های مورد استفاده از وی در نگارش، استفاده از کلمات ساده و روان و به دور از هر نوع پیچیدگی اشاره کرد. زنده یاد زنگنه با ترجمه هایش در تقویت هویت ملی و محلی نقش بسزایی داشته و همواره به دلیل این تاثیرگذاری از لحاظ موضوعی و محتوایی در ذهن ها مانا می باشد. از همین رو انجمن هامون ایران اقدام به معرفی گزیده ای از کتاب های ترجمه شده و یا گردآوری شده شادروان حسن زنگنه نموده تا به نوعی یک منبع شناسی و ماخذشناسی در این زمینه به دست داده شده باشد. در حوزه معرفی کتب کسانی همچون مهدیه امیری؛ عضو هیئت موسس انجمن هامون ایران و سردبیر سایت هامون؛ تارنمای جامعه مدنی جنوب ایران (www.hamooniran.ir
نام کتاب: ظهور و سقوط بوشهر
نویسنده: ویلم فلور
ناشر: نشر طلوع
۶۸ صفحه – سال ۱۳۸۷
مهدیه امیری : کتاب ظهور و سقوط بوشهر از جمله کتابهایی می باشد که به طور خاص به معرفی بوشهر در برخی جنبه ها از جمله تاریخ بوشهر، جمعیت، محیط شهری و بهداشت عمومی می پردازد. این کتاب که در ۱۲ فصل نوشته شده، بسیار جذاب و خواندنی و دارای نگارشی بسیار ساده و روان است. در این کتاب به بوشهر سال ۱۱۴۷ هجری قمری و وضعیت استراتژیک آن در همان سال ها اشاره می کند و نیز اشاره ای به گذشته های دورتر و حضور پرتغالی ها و هلندی ها در آن و نام بردن از بوشهر در متون سال های ۱۲۶۶هجری قمری و بر زبان افتادن نام بوشهر در سطح بین المللی به دلیل عملیات دریایی درزمان نادرشاه می کند.
در این کتاب از حکمرانان ابتدایی بوشهر و درگیری های آنان و خودگردان بودنش به طور گذرا اطلاعاتی به خواننده می دهد و ذهن ها را درگیر چم و خم تجارت در بوشهر از طریق راه های دریایی می کند و به این نکته اشاره می کند که شیخ بوشهر- بزرگترین تاجر بندر- به ندرت کالای وارداتی خود را به مناطق داخله حمل می کرد و او هم مانند سایر تجار کالا را به کسانی می فروخت که آنها را در مناطق داخله حمل و در آن جا پخش می کردند. اما این وضع دگرگون شد و بوشهر به تدریج به بندر ترانزیتی برای مناطق داخلی مبدل گردید و بوشهر بین تجارت دور دست دریایی و دور دست کاروانی به صورت نقطه ی انتقال کالا درآمد.
در ادامه این کتاب به مواردی مانند شغل ساکنین بوشهر، ناهمگنی گروه های مردمی از لحاظ جمعیتی که ترکیبی از عرب، ایرانی و هندی بودند، وجود کلیساهای ارامنه، حمام های عمومی و محیط های شهری، نبودآب، مخروبه بودن بوشهرو استفاده از معابر عمومی به عنوان زباله دانی برمی خوریم.
سقوط بوشهر فصلی می باشد که کنسولگری خارجی در آن از فعالیت افتاده و اهمال و قصور دولت در نوسازی بوشهر و اهمیت روزافزون خوزستان و ساخت راه آهن سراسری سبب شد تا اهمیت بوشهر کاهش پیدا کند و این بندرگاه که روزگاری خودمختار و مستقل بود و آوازه ی تجاری آن زبانزد بود، رو به سقوط بگذارد.
فهرست مطالب کتاب
۱-تاریخ اولیه بوشهر ۲- شبه خودمختاری بوشهر ۳-پایان خودگردانی بوشهر ۴-بوشهر از بندری واقع در مسیر کشتی ها تا بندری تراتزیتی ۵-اندازه و ترکیب جمعیت بوشهر ۶-محیط شهری بوشهر ۷-لنگرگاه ۸-بهداشت عمومی ۹-تعلیم و تربیت ۱۰-تاسیس بلدیه ۱۱-سقوط بوشهر ۱۲- نتیجه گیری
کتاب ظهور و سقوط بوشهر نوشته ی دکتر ویلم فلور و ترجمه ی حسن زنگنه می باشد که در سال ۱۳۸۷ توسط نشر طلوع دانش در ۶۸ صفحه با ۲۰۰۰ نسخه چاپ گردیده است. این کتاب از طریق طرح “بازشناسی بوشهر” در اختیار زنگنه جهت ترجمه قرار گرفته که دبیر و سرپرست طرح؛ سید قاسم یاحسینی در یادداشت دبیر مجموعه به این موضوع اشاره نموده است.
حسن زنگنه در این کتاب می نویسد:” بوشهر در دوره ی قاجار، نماد و نشانه ی سایر شهرهای ایران نبود؛ چه بندری بود که کمتر همانند آن وجود داشت. افزون بر این، در کشوری که در آن شهرها دست کم صدها سال- اگر نگویی بیشتر- قدمت داشتند بوشهر شهری نوبیناد بود و تنها در نیمه ی قرن ۱۸ میلادی بود که این بندر تا حدودی از اهمیت و اعتبار برخوردار گردید.”
نام کتاب: هلندی ها در خلیج فارس و بوشهر
نویسنده: ویلم فلور
ناشر: انتشارات آینه
۳۱۱ صفحه – سال ۱۳۹۰
مهدیه امیری : این کتاب در برگیرنده ی چند مقاله درباره ی تاریخ کمپانی هند شرقی هلند(واک)، تجارت هلندی ها در خلیج فارس و به خصوص تاریخ پرفراز و نشیب حضور هلندی ها در جزیره ی خارگ و مبارزات میرمهنا بندر ریگی با آنها در عصر کریم خان زند و تاریخ حضور هلندی ها در عصر افشاریه در خلیج فارس است. در این مقالات، دکتر فلور با استفاده گسترده از گزارش ها و اسناد واک و دیگر منابع، تاریخ را روایت کرده است؛ تاریخی که گاه ممکن است برای ما ایرانی ها ناخوشایند باشد و یا اگر یک ایرانی آن را می نگاشت، دیدگاهش به گونه ای دیگر بود.
این کتاب از ۴فصل تشکیل شده که در انتهای هر فصل، منابع و مآخذ آن نیز درج گردیده است. در فصل اول این کتاب تحت عنوان ” آغاز شکل گیری روابط هلندی ها با ایران” به دلایل و چگونگی حضور هلندی ها در خلیج فارس اشاره می کند و حضور آنها را جدای از تجارت ابریشم، استفاده از ایران به عنوان پلی جهت ایجاد شبکه ی تجاری شدن در آسیا عنوان می کند. در این فصل به موضوعات کشمکش های بازرگانی هلند و ایران، اشغال ایران توسط هلندی ها، ایران در دوره افشاریه، پایان حضور هلندی ها در خلیج فارس، تجارت هلندی ها در خلیج فارس و هلندی ها در خلیج فارس در قرن ۱۹ اشاره می کند.
فصل دوم به تاسیس شرکت هند شرقی هلند تحت عنوان “واک” در سال ۱۶۰۲ میلادی و موارد مربوط به آن می پردازد. مدیریت ایرانی واک نه تنها شامل ایران بلکه بصره و سایر فعالیت های تجاری بود. دفتر اصلی واک در ایران، در بندرعباس بود. در این فصل جدای از واک به شرکت تجاری هند شرقی انگلیس تحت عنوان “ایک” و علاقمندی این دو شرکت به ابریشم ایران و چین توضیحاتی ارائه میدهد.
در این فصل به موضوعات سیاست تجارت ابریشم صفویه پیش از ورود “ایک” و “واک”، سرآغاز دلبستگی هلندی ها به ابریشم ایران، واک به ابریشم ایران علاقمند گردید اما نتوانست آن را پی گیرد، موقعیت ایک در تجارت ابریشم، وضعیت ابریشم ایران و تحویل و حمل ابریشم خام می پردازد.
فصل سوم این کتاب به حضور هلندی ها در جزیره خارگ و ظهورمیرمهنا اختصاص دارد که پر بحث ترین و طولانی ترین بخش این کتاب است. در بخش ابتدایی این فصل با تصمیم بر تعطیلی دفاتر بازرگانی واک در ایران و تنها فعالیت شعبات ساحلی در بندرعباس و بوشهر و استقلال در تشکیلات واک در بصره مواجه می شویم که در ابتدای این تغییرات خصوصن در بصره، این شرکت درگیر شورش ها و حاشیه هایی می شود که از پرداخت عوارض گمرکی معاف می گردد ولی در عوض درگیر موارد دیگری می شود که پای آنها را به جزیره ی خارگ باز می کند.
در ادامه ی این فصل به چگونگی حضور میرمهنا و در دست گرفتن سرتاسر دشتستان به استثنای بوشهر و خارگ و تحت فشار قرار دادن بوشهر وبستن تمامی راه های ورودی به آن اشاره می کند که در نهایت به جنگ های کریم خان علیه میرمهنا و درگیری وی با هلندی ها بر سر خارگ ومرگ میرمهنا می انجامد.
فصل چهارم به تجارت هلندی ها در ایران دوره ی افشاری اشاره دارد و به دخالت دولت در تجارت، ترکیب واردات و صادرات واک و اینکه واک در طی این سال ها فعالیت سود یا زیان کرد را به چالش می کشد.
کتاب هلندی ها در خلیج فارس و بوشهر؛ نوشته ی دکتر ویلم فلور و ترجمه ی حسن زنگنه می باشد. این کتاب توسط انتشارات آینه کتاب از مجموعه دانشنامه استان بوشهر زیر نظر حوزه هنری بوشهر در تیراژ۱۵۰۰ نسخه به قیمت ۵۰۰۰تومان و ۳۱۱صفحه در سال ۱۳۹۰ منتشر شده است.
فصول این کتاب عبارتند از: پیشگفتار| سازمان شرکت هندشرقی هلند | آغاز شکل گیری روابط هلندی ها با ایران | دومین مناقشه بازرگانی هلند و ایران | سومین کشمکش تجاری هلند و ایران | اشغال ایران توسط افغانی ها | ایران در دوره افشاریه | پایان حضور هلندی ها در خلیج فارس | تجارت هلندی ها در خلیج فارس | هلندی ها در خلیج فارس – قرن ۱۹ | منابع و مآخذ | تاسیس شرکت هند شرقی هلند | چرا هلندی ها به ایران آمدند؟ | سیاست تجارت ابریشم صفویه پیش از ورود ایک و واک | سرآغاز دلبستگی هلندی ها به ابریشم ایران | واک به ابریشم علاقه مند گردید اما نتوانست آن را پی گیرد | موقعیت ایک در تجارت ابریشم | پروژه سازان هلندی و مسیر زمینی روسیه | واک تصمیم می گیرد به تجارت ابریشم در ایران دست یاد | ابریشم ایران: کجا و چقدر این محصول تولید شد؟ | تحویل و حمل ابریشم خام | منابع و مآخذ | هلندی ها در جزیره خارگ | تصویر طرح خارگ | عملیات علیه بصره | روابط هلندی ها با میرحسین و کریم خان زند | استحکام خارگ و واکنش انگلیسی ها | کناره گیری نهایی واک از بصره | قتل میرحسین | روابط هلندی ها با کریم خان | ظهور میرمهنا؛ دزد دریایی | حمله میرمهنا به خارگ | روابط هلندی ها با بنوکعب | تجدید روابط با میرمهنا | جنگ های کریم خان علیه بنوکعب و میرمهنا | واک تصمیم به ترک خارگ گرفت | حمله هلندی ها به میرمهنا | سقوط خارگ | خروج هلندی ها از خارگ| واکنش های آمستردام و باتاویا | مرگ میرمهنا | منابع و مآخذ | تجارت هلندی ها در دوره افشاریه | دخالت دولت در تجارت | ترکیب واردات و صادرات واک | واردات | صادرات | تراز پرداخت | واک سود برد یا زیان کرد؟ | واک چه کاری انجام داد؟ | منابع و ماخذ | فهرست اعلام
نام کتاب: لشکرکشی انگلیس به ایران
نویسنده: گرنی داد
ناشر: چاپ علوی بوشهر
۱۳۰ صفحه – سال ۱۳۷۳
مهدیه امیری : این کتاب به صورت مقاله ای از ترجمه ی فصلی از کتاب تاریخ شورش هند و لشکرکشی به ایران می باشد که به اتفاقات سال۱۸۵۶- ۱۸۵۷ میلادی اشاره دارد. این کتاب را ۴گزارش پوشش می دهد که دونفر سرلشکر، یک نفر دریادار و یک نفر ناخدا دوم این گزارش ها را نوشته اند که مسئولیت های اصلی در جنگ ریشهر و اشغال بوشهر در خلال روزهای هفتم تا دهم دسامبر ۱۸۵۶ را به عهده داشته اند و پس از خاتمه عملیات این گزارش ها را جهت اطلاع مقامات بالاتر خود نگاشته و ارسال کرده اند.
گزارش اول مربوط به سرلشکر استاکر فرمانده قشون اعزامی به خلیج فارس در روز ۱۲دسامبر ۱۸۵۶ دو روز پس از اشغال بندر بوشهر می باشد. اسناکر در این نامه با اشاره به مقاومت سرسختانه پیاده نظام و واحدهای توپخانه ایران و چگونگی اشغال بوشهر و کشته شدن چند افسر بلندپایه انگلیسی توسط قوای ایران اشارات جالبی دارد. همچنین در این گزارش درباره ساختار و ترکیب نیروی زمینی، توپخانه صحرایی، واحدهای ستادی و عملیاتی ارتش انگلیس و اسامس افسران اطلاعات زیادی داده است.
گزارش دوم از فرمانده نیروی دریایی هند در خلیج فارس؛ دریادار سر هنری لیک است. وی در این گزارش به چگونگی بمباران بوشهر و قلعه ریشهر توسط واحدهای شناور و قایق های توپدار نیروی دریایی هند و مقاومت توپچیان بوشهری توضیحاتی ارائه میدهد.
گزارش سوم فلیکس جونز؛ نماینده مقیم سیاسی انگلیس در خلیج فارس است که به تاریخ ۱۳ دسامبر ۱۸۵۶ نگاشته شده است. علا رغم صراحت لهجه ای که در دو نامه پیشین دیده می شود، جونز در این نامه برخوردی سیاسی و دیپلماتیک با اشغال بوشهر دارد و مطالبی عاری از واقعیت است.
چهارمین گزارش از ژنرال اترام درباره جنگ خوشاب است. این گزارش که در۱۰ فوریه ۱۸۵۷ نگارش شده در برگیرنده ی اطلاعات بسیار خوبی درباره استعداد نیروهای نظامی انگلستان و ایران است که شامل جدول هایی از کشته شدگان و مصدومین می باشد.
زنگنه در ابتدای این کتاب به نکاتی از جمله اینکه نویسنده؛ گرنی داد با موذیگری خاصی تلاش کرده است موضوع جنگ ایران و افغانستان و لشکرکشی ناصرالدین شاه به هرات را عملی ناشی از تحریک روس ها و در راستای نزدیکی روسیه به دروازه های هندوستان جلوه دهد و اینکه نویسنده در مورد رفتار ایران با دیپلمات های انگلیسی مطالبی یک جانبه و غیرواقعی نگاشته است و…. اشاره می کند و خواننده را متوجه آن می دارد.
این کتاب توسط نشر کنگره هشتادمین سالگرد شهادت رییس علی دلواری توسط چاپ علوی بوشهر در سال ۱۳۷۳ در ۱۳۰ صفحه چاپ گردیده است.
نام کتاب: هجوم انگلیس به جنوب ایران
نویسنده: جی. بی. کلی
ناشر: چاپ علوی بوشهر
۲۱۶ صفحه – سال ۱۳۷۳
مهدیه امیری : این کتاب برگرفته شده از کتاب “بریتانیا و خلیج فارس در سال های ۱۸۸۰-۱۷۹۵ اثر جی. بی.کلی می باشد که در سال ۱۹۶۸ در لندن منتشر شده است. این کتاب شامل دو فصل در خصوص جنگ ایران و انگلیس در سال های ۱۸۳۸ و ۱۸۵۶ میلادی بر سر مسئله هرات و هجوم نیروهای زمینی و دریایی انگلیس به خلیج فارس است که در واقع ترجمه کامل فصل یازدهم و بخش هایی از فصل هشتم کتاب فوق الذکر می باشد که تحت عنوان ” هجوم انگلیسی به جنوب ایران” چاپ گردیده است.
فصل اول کتاب به بحران در روابط ایران و انگلیس در سال های ۱۸۴۱-۱۸۳۷ میلادی اشاره دارد. در ابتدای این فصل به مساله هرات و حساس بودن آن اشاره گردیده واینکه تصرف هرات به دست ایرانیان در اواخر سال ۱۸۳۸ برابر بود با دادن یک پادگان پیشرفته نظامی به روسیه تا روس ها از طریق آنجا به ایالات هم مرز هند انگلیس دسیسه و توطئه نمایند . اولین نبرد در سال ۱۲۵۴ ه.ق (۱۸۳۸ میلادی) در زمان محمد شاه قاجار که سپاهیان ایران، هرات را محاصره کردند و با تهدید جدی انگلیس رو برو شدند. دراین جریان، انگلیس با اعزام پنج فروند کشتی جنگی به عنوان اعتراض، جزیره خارک را اشغال کرد. سپاه ایران به ناچار در ۱۸ جمادی الثانی ۱۲۵۴ ه.ق (۸ سپتامبر ۱۸۳۸ میلادی) بدون اخذ نتیجه‌ای از محاصره هرات دست برداشت و تمام شرایط انگلیس را پذیرفت. ضعف و بی تدبیری حاجی میرزا آقاسی و عدم آگاهی او از اوضاع آن روز در شکست ایران نقش عمده‌ای داشت. در این فصل به طور مفصل به جزییات روابط و قراردادهایی که بین دوکشور صورت گرفته و چگونگی و چرایی محاصره هرات و دست کشیدن ایرانیان از آن توضیحاتی ارائه گردیده است.
فصل دوم به جنگ ایران با انگلیس در سال ۷-۱۸۵۶ اشاره دارد. در این فصل به جزییات روابط ایران و انگلیس و سیاست گذاری ها و دسیسه هایی که در طی این سالها اتفاق افتاده می پردازد و به ادامه ی فصل اول و کامل کردن اتفاقات تا سال ۱۸۵۷ و پایان جنگ و انعقاد قرارداد صلح و افزایش ظن و بدگمانی ایرانیان نسبت به مقاصد سیاسی انگلستان که بیش از پیش عمیق تر شده بود را عنوان می کند. به طور کلی به این موضوع اشاره می کند که دیگر بار در سال ۱۲۷۳ ه.ق (۱۸۵۶ میلادی) در زمان ناصرالدین شاه قاجار که ایران، هرات را محاصره و فتح می‌کند، نیروهای انگلیسی بدین بهانه به جنوب ایران حمله کرده خارک، بوشهر، برازجان، خرمشهر و اهواز را اشغال می‌کنند که سرانجام با عقد معاهده پاریس در مارس ۱۸۵۷ میلادی در پاریس صلح برقرار می شود. در این زمان میرزا آقاخان نوری صدراعظم ناصرالدین شاه، سخت و بدون پرده‌پوشی از انگلیس حمایت می‌کرد و خود، دست‌نشانده و عامل انگلیس بود.
کتاب هجوم انگلیس به جنوب ایران دارای مطالب ارزشمندی در این حوزه می باشد که در نشر کنگره هشتادمین سالگرد شهادت رییس علی دلواری توسط چاپ علوی بوشهر در سال ۱۳۷۳ در ۲۱۶ صفحه چاپ گردیده است.
نام کتاب: نخستین فرستادگان پرتغال به دربار شاه اسمعیل صفوی
نویسنده: رونالد بیشاب اسمیت
ناشر: نشر به دید
۱۴۰صفحه – سال ۱۳۸۱
حسین پاپری : سرآغاز کتاب با پیش گفتار کوتاه از مترجم و سپس مقدمه دکتر محمدباقر وثوقی که به شرح و تحلیل حوادث قرن ۱۶میلادی و ورود پرتغالی ها به حوزه اقیانوس هند و خلیج فارس و جریانات تاریخی آن دوره می پردازد و تصویر کلی از تاریخ آن دوره ارائه می دهد:« حضور پرتغالی ها در خلیج فارس طی حدود یک قرن و نیم، تأثیرات مخربی بر تداوم حیات اقتصادی و سیاسی ایران در منطقه بر جای گذاشت. خارج شدن جزیره مهم و استراتژیک هرمز از صحنه اقتصادی حوزه اقیانوس هند از مهم ترین و مخرب ترین این تأثیرات بود.»
و سپس به اهمیت محتوای یادداشت ها، سفرنامه های غربی ها و مکاتبات اداری و گزارش های رسمی پرتغالی ها در خلیج فارس برای شناخت تحولات اقتصادی و سیاسی ایران در خلال قرن شانزدهم میلادی اشاره می کند که این ترجمه نیز از جمله آنهاست.
این ترجمه شامل سیزده فصل است که فصل نخست آن در عنوان تماس های آزمایشی پرتغالی ها با کشور شاهنشاهی ایران در دوره صفوی است. ملوک هرمز در سده های میانه، تجارت خلیج فارس را در تسلط دارد. به علت فعالیت های بازرگانی، ثروتمند، قدرتمند و پر رونق شده بود. این موقعیت جغرافیایی، ثروت و شهرت هرمز درست مثل نیروی مغناطیسی پرتغالی ها را به سوی خود کشید. در این فصل گزیده ای از نامه آلبوکرک به نائب السلطنه هند آورده می شود که در آن به شرح فتوحات خود در خلیج فارس و در واقع کشتار و غارتگری خود می پردازد.
در فصل دوم گزیده ای از نامه آلبوکرک به شاه اسماعیل صفوی اشاره می شود که توسط روی گومز فرستاده می شود: حکمران هند با اعزام این فرستاده در صدد برمی آید تا پرتغال را به شاه اسماعیل اول، پادشاه ایران معرفی کند؛ ولی با توطئه خواجه عطا –وزیر امیر هرمز- روی گومز مسموم و کشته می شود؛ چرا که او از اتحاد بین شاه ایران و شاه پرتغال هراسناک شده بود. بنابر این نخستین تلاش پرتغالی ها در راستای ایجاد رابطه با دربار ایران، (به طوری) غم انگیز پایان یافت. فصل یازده کتاب توصیف شهر لار به روایت آنتونیوتنریرور در فصل سیزده و آخر کتاب به شرح به شکار رفتن شاه اسماعیل به همراه دو سفیر پرتغال می پردازد.
در اینجا فصل دوازدهم کتاب به عنوان شهر شیراز به روایت آنتونیوتنریرور که بی گمان خواندنی است، بررسی و بخشهایی از آن یاد می شود: «شیراز شهری است بزرگ و مرکز ایالت فارس که در نزدیکی رشته کوهی که به سمت غرب کشیده شده قرار دارد. این شهر، شهری است باستانی که حصاری سنگی- که در خیلی جاها هم ویران شده- آنرا در بر می گیرد. در شیراز جمعیت زیادی سکونت دارند ( بنا به گفته گیل گومز در سال ۱۵۱۵ جمعیت این شهر سی و پنج هزار نفر بود). در مرکز ایالت فارس عمارات مجلل و باشکوهی قرار دارد که پنجره های آنها دارای جام های شیشه ای است زیرا در فصل زمستان هوای این شهر بسیار سرد می شود- شیراز در نزد ایرانیان بسیار مشهور و پر آوازه است، طوری که آنها می گویند، روزگاری که شیراز آباد و پر رونق بود، قاهره حومه آن محسوب می گردید . ساکنان شیراز اکثراً ترکمن و فارس اندو رنگ چهره و بشره اشان سفید و بسیار خوش سیما و دارای اندامی متناسب می باشد.
شیرازی ها زیر شلوار می پوشند و مچ بند می بندند و کفشی به پا می کنند که به کف آن میخ های فلزی زیادی زده شده است. در این دیار گوشت، کره، گندم و زعفران به فراوانی یافت می شود و تمامی این اقلام در این سرزمین تولید می شود. در شیراز باغهای گل و میوه و مزارع سرسبز و باغهای میوه هائی از قبیل سیب، گلابی، هلو و انگور وجود دارد و بویژه در شیراز گل رز پُر پَر قرمز رنگ فراوان است.
در شیراز به باغ گلی که حصار آن دو فرسنگ بود و به شاهان گذشته تعلق داشت وارد شدم. در این باغ چیزهای ستایش آمیزی وحجود داشت، بویژه کاخهایی که از سنگ مرمر و سنگهای دیگری بنا شده و دارای پنجره ها و جامهای شیشه ای بسیار زیبایی بودند. این کاخ ها بسیار با شکوه و استادانه گچ بری و کاشی کاری شده بود. در این باغ همچون شبه جزیره اسپانیا و پرتغال همه گونه درخت و رستنی وجود داشت که به ردیف کاشته شده بود. درختهای بلند قامت و تنومند سرو بطور انبوه و در کنار هم و در دو ردیف رو به روی یکدیگر قرار گرفته و راهی باریک از میان آنها می گذشت. شاخه های این درختان چنان در یکدیگر پیچ خورده بودند که در نیمه روز آنجا همچون شب تاریک می نمود، طوری که من می ترسیدم پا به درون آن بگذارم. در این باغِ گل، در فصل مناسب، گل رز قرمز به وفور به دست می آید و هر روز بیش از ۱۲هزار پوند جمع آوری می گردد. در وسط این باغ آبگیر و استخر بسیار بزرگی واقع شده که در میان آن نیز خانه ای بسیار زیبا قرار دارد. موقعی که صوفی –شاه اسماعیل- در این شهر حضور داشت، به منظور تفریح و باده گساری رهسپار این باغ شد.
فصول این کتاب عبارتند از: پیش گفتار | مقدمه دکتر محمدباقر وثوقی | فصل نخست: تماسهای آزمایشی پرتغالی ها با کشور شاهنشاهی ایران دوره صفوی | فصل دوم: سفارت نافرجام روی گومز دوکاروال هوسا | فصل سوم: سفارت میگل فریرا | فصل چهارم: مسافرت پدرو دو آلبوکرک به جزیره بحرین و خلیج فارس | فصل پنجم: استقبال آلفونسو دو آلبو کرک از فرستاده ایران | فصل ششم: سفارت فرنائو گومز دولومز | فصل هفتم: مسافرت فرنائو مارتینز اوانجلو به لار | فصل هشتم: تماس پرتغالی ها با بحرین، بصره و سایرر نقاط خلیج فارس | فصل نهم: مسافرت جوائو دومیرا به بصره و به دهنه دجله و فرات | فصل دهم: سفارت بالتاسار پسوا | فصل یازدهم: امارت و شهر لار به روایت آنتونیو تنریرو | فصل دوازدهم: شهر شیراز به روایت آنتونیو تنریرو | فصل سیزدهم: شرح به شکار رفتن شاه اسماعیل و شرکت فرنائوگومز دولومز.
نام کتاب: جنگ ایران و انگلیس در سال ۱۸۵۶ میلادی
ترجمه و تدوین: حسن زنگنه
ناشر: انتشارات شروع
۲۲۰صفحه – سال ۱۳۸۷
حسین پاپری : کتاب با یک مقدمه از مترجم و چهار بخش به عناوین: بحران در روابط ایران و انگلیس- جی بی. کلی، جنگ انگلیس با ایران به روایت جی بی کلی، جنگ انگلیس با ایران به روایت گرانی داد و گزارش های نظامی به پایان می رسد.
انگلستان نیک می دانست که هرات از سالهای دراز جزئی از خاک ایران بوده است و لردکرزن نائب السطنه هندی می نویسد « ایران در حقیقت نمی تواند فراموش کند که آنچه امروز افغانستان غربی است، و بزرگترین تاریخ، خراسان شرقی بوده است. هرات عادتاً از طرف پادشاهان ایران و حکام و تابعانشان اداره میشد. ساکنان آن بیشتر با سنت ها و تمایلات ایرانی می باشند تا افغانی، هیچ سد طبیعی یا قومی آن را از مشهد جدا نمی کند»
وقتی محمد شاه برای رفع شرّ امیر آنجا کامران میرزا که علم طغیان برافراشته بود لشکر کشید و آن شهر را محاصره کرد انگلستان علیه ایران به کمک هرات شتافت زیرا نزدیکی هرات به هندوستان، ترس از تجربه نادرشاه و هراس از نفوذ روسیه تزاری، انگلستان را بر آن داشت که کوس جدایی هرات و الحاق آن به افغانستان را سردهد. بعد از این که لشکریان ایران هرات را محاصره نمودند انگلستان روابطش را با ایران قطع کرد و مبادرت به اعزام ناو جنگی به خلیج فارس نمودند و جزیره خارک را به اشغال نظامی درآوردند و به تهدید بنادر جنوبی ایران پرداخت. لذا محمد شاه دست از محاصره هرات برداشت و انگلیسی ها هم خارک را در سال ۱۸۳۸ ترک گفتند و بالاخره در عهد ناصر الدین شاه با بستن قرارداد پاریس هرات از ایران جدا شد. فصل اول و دوم کتاب در واقع ترجمه بخشی از فصل هشتم و ترجمه کامل فصل یازدهم کتاب بریتانیا در خلیج فارس نوشته جی بی کلی است که در سال ۱۹۶۸ در لندن انتشار یافته است. فصل سوم کتاب ترجمه فصلی از کتاب «شورش هند لشکر کشی به ایران» تألیف گونی راد می باشد. گزارش های نظامی نیز گزیده کتاب مفصلی است تحت عنوان «جنگ با ایران در سال ۱۸۵۶» نوشته جیمز اترام انتشار یافته در سال ۱۸۶۰ در لندن.
نام کتاب: لشکرکشی ناپلئون به مصر و رقابت فرانسه و انگلیس در ایران
نویسنده: جی بی کلی
ناشر: نشر همسایه
۱۶۰صفحه – سال ۱۳۷۸
حسین پاپری : این کتاب در هفت فصل (ضمیمه) است با عناوینی چون: قرارداد سیاسی نماینده مخصوص دولت انگلستان و حاجی ابراهیم خان صدر اعظم مکتوب ناپلئون بناپارت به فتحعلیشاه پادشاه ایران، عهدنامه اتحاد بین اعلی حضرتین ناپلئون و فتحعلی شاه عهد نامه مجمل، صورت عهدنامه گلستان. در پایان هم کارنامه فعالیت های مهندسی وطن دوست در استان بوشهر آورده شده است. ( مدیر عامل گروه صنعتی پلیمر بوشهر)
در مقدمه کتاب مترجم به معرفی کتاب می پردازد که ذکر آن خالی از لطف نیست: « کتابی که اینک با عنوان لشکر کشی ناپلئون به مصر و رقابت فرانسه و انگلیس در ایران تقدیم خوانندگان می گردد ترجمه فصل دوم کتاب «بریتانیا و خلیج فارس (۱۸۸۰ – ۱۷۹۵) نوشته جی بی کلی می باشد که در سال ۱۹۶۸ در لندن انتشار یافته است. درباره رخدادهای سالهای ۱۷۹۸ تا ۱۸۱۴ میلادی اطلاعاتی در منابع فارسی بطور جسته و گریخته آمده است اما حُسن کار حاضر این است که مؤلف با استناد به اسناد انگلیسی و غالبا اسناد و مکاتبات موجود در ایندنیا آفیس و بایگانی را که وزارت امور خارجه انگلیس نمای کلی در این باره به دست می دهد که در برخی موارد، خصوصاً فعایت های ضد فرانسوی انگلیسی ها در مسقط و مسائل پشت پرده سفرهای سرجان مالکوم از جمله موضوعاتی است که در آثار مشابه فارسی، کمتر یافت می شود. برای غنی تر شدن کتاب حاضر و دسترسی آسان تر و سریع تر به عهد نامه هایی که اشاراتی به آن در ترجمه حاضر شده است، متن کامل این معاهدات در ضمیمه کتاب گردآوری گردیده است. امید است مطالعه این اثر، نسل جوان را به کار افتد و بر این امر آگاهی یابد که بیگانه، بیگانه است و طالب منافع ملی خود و تنها هنگامی می توان در دنیای پر آشوب معاصر، سربلند و با افتخار زیست که قوی و پر اقتدار بود و این امر میسر نمی شود مگر به کوشش، دانش و تلاش مضاعف و مستمر.»
فصول این کتاب به شرح ذیل می باشند: مقدمه مترجم | مقاله لشکرکشی ناپلئون به مصر و رقابت فرانسه و انگلیس در ایران | ضمیمه نخست: قرارداد سیاسی نماینده مخصوص دولت انگلیس و حاجی ابراهیم خان صدراعظم | ضمیمه دوم: مکتوب ناپلئون بناپارت به فتحعلی شاه پادشاه ایران | ضمیمه سوم: عهدنامه اتحاد بین اعلی حضرتین ناپلئون و فتحعلی شاه | ضمیمه چهارم: عهدنامه مجمل | ضمیمه پنجم: صورت عهدنامه که وکلای دولت ابدمدت علیه ایران با سرگوراوزلی ایلچی دولت بهیه انگلیس بسته اند | ضمیمه ششم: صورت عهدنامه گلستان گلستان که در سنه ۱۲۲۸ فیمابین دولتین ایران و روس توسط عالیجاه میرزا ابوالحسن خان منعقد شده است | ضمیمه هفتم: صورت عهدنامه که میان دولت ایران و انگلیس برنگار شده.
نام کتاب: گزارشهای سالانه سرپرسی کاکس سرکنسول انگلیس در بوشهر
نویسنده: سرپرسی کاکس
ناشر: انتشارات پروین
۱۱۵صفحه – سال ۱۳۷۷
عبدالخالق عبدالهی : سرکنسول انگلیس در بوشهر کتاب ” گزارشهای سالانه سرپرسی کاکس سرکنسول انگلیس در بوشهر ” ترجمه زنده یاد حسن زنگنه به کوشش عبدالکریم مشایخی و مرکز مطالعات بوشهر شناسی می باشد . این کتاب حاوی ۱۱۵ صفحه و کاری از انتشارات پروین است که در سال ۱۳۷۷ منتشر و در دسترس علاقمندان قرار گرفت که شامل گزارشهای کنسولگری انگلیس در فاصله سالهای ۱۹۰۵ تا ۱۹۱۱ می باشد . سرپرسی کاکس به مدت ۱۰ به عنوان نمایندگی سیاسی انگلیس مقیم بوشهر بود و یکی از ماموران مجرب و کارکشته انگلیس در خلیج فارس بود که ابتدا در یکی از حساس ترین مقاطع تاریخ سیاسی ایران یعنی در فاصله سالهای ۱۹۱۹ تا ۱۹۲۰ درست در غوغای قرار داد تحت الحمایگی به عنوان وزیرمختار بریتانیا در تهران برگزیده شد تا شرایط اجرای این قرار داد شوم را تسهیل نماید اما با هوشیاری و بیداری سید حسن مدرس و دیگر مبارزان ایرانی کاری از پیش نبرد و بلافاصله به عنوان نماینده سیاسی بریتانیا در بوشهر برگزیده شد . بدون شک گزارشهای او یکی از مهم ترین منابع مطالعاتی تاریخ معاصر ایران در سالهای آغازین مشروطه در جنوب کشورو خصوصا بوشهر است که با فارسی روان توسط حسن زنگنه ترجمه گردیده است . متخصصان و پژوهشگران تاریخ معاصر معتقدند گرچه گزارشهای ” کاکس ” اندکی جانبدارانه نوشته شده اما به عنوان سندی جهت بررسی های تطبیقی – تاریخی و نیز دستیابی به تصویری واقعی از اوضاع اقتصادی و سیاسی آن سالهای بوشهر بسیار موثر می باشد . مثلا با اینکه قضاوت و تحلیل “کاکس” درباره آیت الله سیدعبدالحسین لاری و سید مرتضی مجتهد اهرمی دو روحانی برجسته مشروطه خواه جنوب مانند بیشتر ماموران انگلیسی یکجانبه ، مغرضانه و خالی از حب و بغض نیست اما خواندن همین گزارشات هدفمند و یکسونگر نیز نه تنها خواننده را به خوبی با روند شکل گیری مشروطیت در بوشهر بلکه با دیگر شهرها و قصبات جنوب مانند بندر لنگه ، لارستان و بندعباس نیز آگاه می نماید . شاید به همین دلیل است که هرجا که مترجم لازم دیده توضیحاتی را به عنوان پاورقی نوشته که جز یکی – دو مورد ، اکثر توضیحات پاورقی در توضیح و تبیین نظر نویسنده یا موضوعی که احیانا توسط نویسنده گزارش تحریف یا بزرگنمایی شده بسیار موثر می باشد . در پایان شاید تذکر این نکته لازم باشد که به گمانم کتاب حاضر یکی از منحصر بفردترین و کمیاب ترین آثاری است که تاکنون توسط یک نفر خارجی آنهم یک آنگلیسی درباره جنبش مشروطه جنوب کشور نوشته شده است . خواندن این سند معتبر با ترجمه سلیس زنده یاد حسن زنگنه را به همه هم استانیهای عزیز توصیه می کنم.
فصول این کتاب به شرح ذیل می باشند: اشاره | مقدمه | گزارش سالانه قنسول انگلیس در بوشهر (۱۹۰۵ – ۱۹۰۶م) | گزارش سالانه قنسول انگلیس در بوشهر (۱۹۰۶ – ۱۹۰۷م) | گزارش نه ماهه قنسول انگلیس در بوشهر (تا دسامبر ۱۹۰۷م) | گزارش سالانه قنسول انگلیس در بوشهر (۱۹۰۹م) | گزارش سالانه قنسول انگلیس در بوشهر (۱۹۱۰م – ۱۳۲۸ ه.ق) | گزارش سالانه قنسول انگلیس در بوشهر (۱۹۱۱م).
نام کتاب: تاریخ بوشهر از صفویه تا زندیه (۲ جلد)
نویسنده: ویلم فلور
ناشر: انتشارات شروع و حوزه هنری بوشهر
۳۱۰صفحه – سال ۱۳۸۹
عبدالخالق عبدالهی : صفویه تا زندیه کتاب ” تاریخ بوشهر از صفویه تا زندیه ” نوشته دکتر ویلم فلور و ترجمه زنده یاد حسن زنگنه می باشد . این کتاب در دو جلد و مجموعا در ۳۱۰ صفحه و کاری از حوزه هنری بوشهر / انتشارات شروع می باشد . دکتر فلور هلندی و یکی از مشهورترین و پرکارترین ایرانشناسان غربی است ، او بر بیش از ۱۰ زبان زنده دنیا مسلط است و می گویند فارسی را بخوبی مینویسد و حرف می زند . این کتاب تاریخ بوشهر را در مقطع تاریخی قرن ۱۰ تا ۱۲ هجری قمری مورد بررسی و کنکاش قرار می دهد و مطالب بسیار جالبی درباره قدمت بوشهر قدیم یا همان ریشهر ، افول و صعود ریشهر و همچنین موضوع تغییر ریشهر به بوشهر را به زیبایی هر چه تمام تر به رشته تحریر در می آورد . موضوع جالب این کتاب علاوه بر ترجمه تخصصی و همه فهم حسن زنگنه ، تقسیم بندی تاریخ بوشهر به ادوار مختلف از دوره صفویه گرفته تا افشاریه است که به توسط دکتر فلوربه خوبی مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است . البته کتاب داری ضعف و نواقصی نیز می باشد که مهمترین آن عدم آشنایی کامل نویسنده به عادات و سنن بومی و همچنین عدم دسترسی به اسناد و مدارک عینی و قابل اطمینان درباره روابط تاریخی ایران با کشورهای همسایه در اعصار مورد بحث می باشد . شخصا یکی از بهترین مباحث این کتاب را در خواست پشتیبانی کریم خان زند از انگلیسیها می دانم که برایم بسیار جالب و خواندنی بود .یکی از نقاط قوت کتاب ” تاریخ بوشهر از صفویه تا زندیه ” نیز علاوه بر ترجمه بسیار روان مرحوم حسن زنگنه است که باعث شده چنین مباحث سنگین تاریخی آنهم به قلم یک نفر خارجی برای همگان قابل درک ، خواندنی و جذاب باشد ارائه تحقیقی تقریبا جامعی از اوضاع سیاسی ، اقتصادی و اجتماعی خلیج فارس و دیگر تمدنهای اطراف این آبراه بین المللی و استراتژیک می باشد . کاش حسن زنگنه زنده می ماند و بیشتر می ماند تا بازهم شاهد ترجمه آثاری چنین سترگ در زمینه تاریخ خلیج فارس و استان بوشهر از او می بودیم . خواندن این کتاب جذاب و خوانی را به همه هم استانیهای عزیز توصیه می کنم.
فصول جلد اول عبارتند از: ظهور بوشهر ۱۷۲۹ – ۱۷۳۴ | تاریخ اولیه بوشهر | ریشهر یا بوشهر؟ | ریشهر در ایران قبل از اسلام | سقوط ریشهر | ریشهر در دوره صفویه | ریشهر، بوشهر می شود | بوشهر در دهه ی نخست قرن ۱۸ | تبدیل بوشهر به پادگان دریایی و رشد آن | رویدادهای سیاسی بعد از سقوط دولت افشار | شیخ نصر بوشهری مستقل می شود | کناره گیری هلندی ها از بوشهر | شیخ نصر در ابتدا موافق و بعدها مخالف میرمهنا بود | جنگ بنی کعب با همه ی همسایگان | انتقال ایک به بوشهر | موافقت تجاری بین شرکت هند شرقی انگلیس و کریم خان | قضیه شناور اسلام آیاد | حمله کریم خان به بنوکعب | جنگ کعبی ها با شرکت هند شرقی انگلیس | مذاکرات کمپانی هند شرقی تنگلیس با کریم خان برای تقلیل قدرت کعبی ها.
فصول جلد دوم عبارتند از: مناقشه بین کریم خان و بوشهر | نخستین ماموریت اسکیپ به شیراز | سیه روزی ایک در هرمز | دومین ماموریت اسکیپ به شیراز | کناره گیری ایک از بوشهر | آشوب و ناآرامی در خلیج فارس | کشمکش ایران و عمان | بصره؛ محاصره ی کعبی ها و ایرانی ها | بازگشت ایک به یوشهر | آیا شکست بصره به سود بوشهر بود؟ | اشغال بوشهر توسط رییس باقر تنگسیری | شیخ نصر بحرین را از دست می دهد | پیوستن شیخ نصر به قاجارها | تجارت بوشهر | نتیجه گیری.
نام کتاب: مشروطیت جنوب ایران به گزارش بالیوز بریتانیا در بوشهر
نویسنده: کنسولگری انگلستان
ناشر: موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران و بنیاد ایران شناسی (واحد استان بوشهر)
۴۲۴ صفحه – سال ۱۳۸۶
مقدمه مترجم: مشروطیت جنوب ایران به گزارش بالیوز بریتانیا در بوشهر (۱۹۰۵- ۱۹۱۵ م) مجموعه گزارش های کنسولگری بریتانیا در بوشهر است که کتاب اول آن با عنوان گزارش های سرپرسی کاکس سرکنسول انگلیس در بوشهر در فاصله سال های ۱۹۰۵ – ۱۹۱۱ به ترجمه این قلم و به همت مرکز مطالعات بوشهرشناسی به چاپ رسید.
کتاب حاضر، گزارش کنسولگری انگلیس در فاصله سالهای ۱۹۰۵ – ۱۹۱۵ میلادی است که توسط سرپرسی کاکس سرکنسول انگلیس در بوشهر که به مدت ۱۰ سال وظیفه نمایندگی سیاسی مقیم در خلیج فارس را به عهده داشته؛ و دستیارش ماژور تری ور به رشته تحریر در آمده است. بی تردید این گزارش ها یکی از مهمترین منابع مطالعاتی تاریخ معاصر ایران در آغازین سال های انقلاب مشروطه در جنوب کشور و به ویژه بوشهر می باشد. اگرچه که گزارش های ماژور کاکس خالی از شائبه جانبداری نیست، لیکن اهمیت این گزارش ها در بررسی تطبیقی و برای دستیابی به تصویر واقعی رخدادهای سیاسی و اوضاع اقتصادی یکی از حساس ترین فرازهای تاریخ معاصر جنوب ایران، امری متقن و مسلم به نظر می رسد.
کاکس در زمینه چگونگی شکل گیری روند مشروطیت در بوشهر و ایالت فارس و نقش شخصیت های عالم و برجسته ای چون آیت اله سیدعبدالحسین لاری و سیدمرتضی مجتهد اهرمی بر ضد استبداد محمدعلی شاهی و خودکامگی حکومت مرکزی، اطلاعات ارزشمندی به خوانندگان عرضه می دارد، اما همان گونه که شیوه نگارش همه ماموران انگلیس است، از نظر یکسونگری و مغرضانه نویسی، همسویی تنگاتنگی با دیگر همفکران خود دارد. هدف از ترجمه این گزارش ها ارائه اطلاعات تاریخی وقایع جنوب ایران در دوران انقلاب مشروطیت است به این امید که پژوهشگران تاریخی را در شناخت تحلیلی – انتقادی این برهه از تاریخ ایران که از ابهام و پیچیدگی فراوانی برخوردار است، مفید افتد.
نماینده سیاسی برتانیا در خلیج فارس که مقر اداری اش بندر بوشهر بود در حقیقت فرماندارکل و تام الاختیار خلیج فارس بود یا آن گونه که دنیس رایت می تویسد این نماینده سیاسی به دلیل گستردگی حوزه ماموریتش لقب سلطان بی تاج و تخت بریتانیا را یدک می کشید. بالیوزگری انگلیس در بوشهر بر کلیه شیخ نشین های کرانه های جنوبی خلیج فارس و دیگر امیرنشین های عربی نظارت داشت و وظیفه حفظ مصالح و منافع بریتانیا در خلیج فارس برعهده این نمایندگی سیاسی بود. مضافا این کنسولگری سیاسی به عنوان سرکنسولگری بریتانیا در خلیج فارس بر امور کلیه کنسول گری های انگلیس در فارس، خوزستان و شهرهای ساحلی کرانه شمالی خلیج فارس، از بوشهر تا چاه بهار، نظارت داشت و موظف بود هرگونه خبر و اطلاعی را که به دست می آورد بلافاصله به طور کتبی به تهران، لندن و هند گزارش دهد و به همین منظور انگلیسی ها در میان همه اقشار و طبقات اجتماعی مامور مخفی یا به اصطلاح عصر قاجار راپورتچی داشتند.
نام کتاب: خلیج فارس از دوران باستان تا اواخر قرن هجدهم میلادی
نویسنده: راجرز ام سیوری – جی بی کلی
ناشر: انتشارات همسایه و مرکز بوشهرشناسی
۲۲۲ صفحه – سال ۱۳۷۶
شاکر شکیبا : یکی دیگر از کتابهای حسن زنگنه ترجمه آن را بر عهده داشت خلیج فارس از دوران باستان نام دارد که در دهه هفتاد ( سال ۱۳۷۶ ) با حمایت و همکاری مرکز بوشهر شناسی و انتشارات همسایه منتشر شد .
این کتاب در سه بخش ترجمه شده است:
بخش اول : خلیج فارس در دوران باستان
بخش دوم : تاریخ خلیج فارس از سال۶۰۰تا ۱۸۰۰ میلادی
بخش سوم : خلیج فارس در اواخر قرن ۱۸ میلادی
راجزر. ام سیدی با استناد به منابع معتبر ، بخصوص کتاب « سرگذشت کشتیرانی ایرانیان » تالیف دانشمند هندی ایران شناسی پروفسور هادی حسن در مورد دریا نوردی و تجارت ایرانیان در خلیج فارس- اقیانوس هند و دریای چین ، دفاع کرده است اظهار و نظرهای علم و دفع بنیان سیوری ، با ذکر دلیل غیر قابل انکار ، ادعا های رسلان خود را که دریا نوردی و تجارت ایرانیان را زیر سئول می بردند ، امکار آن است جی .بی .کلی دیگر نویسندۀ این اثر است که خود در سال ۱۹۵۸-۱۹۵۵ در دانشگاه آسکنورد عضو بخش مطالعات مربوط به کشورهای مشترک المنافع بوده است این نویسنده ، درباره اوضاع جغرافیایی کرانه های خلیج فارس وسایل تاریخی و وضعیت بازرگانی کشور در منطقه اطلاعات کننده ذیعتمی در اختیار خواننده گان می گذارد .
حسن زنگنه با ترجمه این کتاب ارزنده ، مخاطب را آشنا می کند با تاریخ اولیه خلیج فارس از دوران باستان و ادامۀ آن یعنی هخامنشیان و دیگر دوره های تاریخی و رونق تجارت خلیج فارس در زمان ساسانیان در این کتاب پرداخته می شود . در ادامه این کتاب از سال ۶۰۰ تا ۱۸۰۰ میلادی خلیج فارس بررسی می شود وضعیت خلیج فارس در اوایل اسلام ، وضعیت اقتصادی از قرن هفتم تا دهم میلادی بررسی وضعیت جزیره هرمز و هجوم وسلطه پرتغالی ها در خلیج فارس از ۱۶۲۲-۱۵۰۵میلادی. در ادامه سلطه هندیها در خلیج فارس بررسی می شود که چگونگی خلیج فارس در قرن هجدهم و ایجاد قدرت های محلی در منطقه تحلیل می شود . بررسی خلیج فارس در اواخر قرن ۱۸ ، کشور های حوزه خلیج فارس و شدن بر این کشور ها و دریایان بررسی وضعیت انگلیسی ها در خلیج فارس بررسی و تحلیل می شود .
نام کتاب: خلیج فارس در آستانه قرن بیستم
نویسنده: ملکم یاپ – بریتون کوپر بوش
ناشر: نشر به دید
۲۳۲ صفحه – سال ۱۳۸۸
شاکر شکیبا: خلیج فارس در آستانه قرن بیستم : عنوان کتابی است که در ادامه کتابهای تالیف شده حوزه خلیج فارس ، توسط حسن زنگنه ترجمه شده است و تعلق و پیگیری های مستمر حسن زنگنه به یکی از مهمترین مناطق سیاسی ، اقتصادی جهان که موقعیت است اثر یک آن نیز بسیار حائز اهمیت است ، ایشان را بر آن داشت کگه با ترجمه این اثر اطلاعات و دانستنی های لازم دربارۀ اتتفاقاتی که در قرن های ۱۹ و ۲۰ میلادی در اختیار پژوهشگران و دانشجویان علاقمند قرار دهد . کتاب ” خلیج فارس در آستانه قرن بیستم ” ترجمه چهار مقاله علمی – تحلیل در بارۀ خلیج فارس است که نگارنده آن با استناد به منابع و ماخذ معتبر به مسائل منطقه در آستانه قرن بیستم پرداخت شده است و مسئله خلیج فارس و رسوخ قدرت های خارجی به این خطه از ایران در آستانه قرن بیستم مورد بررسی قرار گرفته است .
در اولین مقاله این کتاب با عنوان ” خلیج فارس در قرن ۱۹ و ۲۰ ” یعنی سالهای ۱۹۷۱-۱۸۰۰ ، آقای ملکم یاپ ، به اهمیت حیاتی خلیج فارس پرداخته و درگیر های بین چند قدرتهای این آبراه یعنی ایران و عراق و عربستان را بررسی کرده است .
در مقاله نخست این کتاب منافع اقتصادی استراتژیک صنعت آن منطقه یعنی ” نفت ” را بررسی و چگونگی بهره مندی کشور های حوزه خلیج فارس از این صنعت را مطرح کرده است . در ادامه این مقاله ، وضعیت قدرت در منطقه بررسی می شود و به چگونگی علل تضعیف قدرت های محلی در آبراه خلیج فارس و نفوذ دولت انگلستان پرداخته می شود .
دیگر مقاله ای که حسن زنگنه در این کتاب کار ترجمه اش را عهده دار شده ، سیاست انگلستان در خلیج فارس نام دارد که این مقاله هم توسط ملکم یاپ تالیف شده است .
در این مقاله ملکم یاپ با استناد از تحولات ثبت شده در سالهای آغازین دهه هفتاد میلادی ، روابط سیاسی انگلستان و کشور های حوزه خلیج فارس را بررسی و تحلیل کرده است . نویسنده تلاش دارد این گونه القاء کند که تعلقات اروپایی انگلستان تعیین کننده سیاست خارجی بوده نه منافع هندوستان . منافع انگلستان ، روسیه و آلمان در خلیج فارس عنوان سومین مقاله ای است که توسط بریتون کوپربوش نگاشته و ترجمه آن را حسن زنگنه آنجام داده است . در این مقاله نگارنده با پرداخت به سیاست انگلستان بین سالهای ۱۹۰۴ – ۱۹۰۵ اقدام آن کشور در جهت تفاهم و تقسیم منافع خور با روسها در ایران می پردازد و ما متوجه این موضوع می شویم که انگلستان با وجود قدرت لازم در جهت تقسیم منافع ، همچنان با دوراندیشی این مهم را انجام می دهد و به تدریج اهداف خود را دنبال می کند . مذاکرات پیچیده ای که به کمک دیپلمای قدرتمندان انگلستان و روسیه برای ایجاد صلح بین دو کشور و پایان چالش در موجود ، بررسی می شود و ابعاد این مذاکرات به دلیل رقابت با آلمان تحلیل می شود . از مقالات خواندنی این کتاب ” تجارت اسلحه در دنیای پارس بجز عمان است که آقای ” بریتون کوپر بوش ” این مقاله را نوشته است . در این مقاله کوپر بوش بررسی می کند که تجارت اسلحه در منطقه خلیج فارس به چه شکلی صورت می گرفته و نقش و جایگاه دولتهای فرانسه و عمان و دیگر کشورهای متصالح در فروش اسلحه و جنگ افزار چه بوده است ؟ دلایل توقف تجارت اسلحه در منطقه توسط تجار فرانسوی بررسی می شود چگونگی سازش کشور های فرانسه و پایان یافتن جدالهای این دو کشور قدرتمند پرداخته می شود .
نام کتاب: دریای پارس و سرزمین های متصالح
نویسنده: دونالد هاولی
ناشر: انتشارات همسایه با همکاری موسسه بوشهرشناسی
۳۷۸ صفحه – سال ۱۳۷۶
شاکر شکیبا : حسن زنگنه ترجمه این کتاب ” دریای پارس و سرزمین های متصالح ” را مردمون عنایت و پیشنهاد دانشمند عالیقدر جناب آقای احمد اقتداری می داند. ایشان کتاب مذکور را از احمد اقتداری دریافت کرد و در سال ۱۳۷۶ ترجمه این اثر دونالد هاولی را آغاز کرد که مرکز بوشهر شناسی با همکاری انتشارات همسایه کار چاپ و نشر آن را انجام داد .
دریای پارس و سرزمین های متصالح ، حاوی مطالبی که و ارزنده ای است که ترجمه روان و زیبای حسن زنگنه در انتقال فهم امانت دارند تاریخی – سیاسی و اقتصادی آن بسیار حائز اهمیت است . رویداد های خلیج فارس از هزاره سوم پیش از میلاد تا دوران معاصر در این کتاب آقای هاولی ، سیاسی در کشور های متصالح (امارات متحده عربی کنونی ) خدمت کرده ، اشراف کامل به همه مدارک و مستمندات تاریخی آن داشته است .
در این کتاب با سواحل متصالح آشنا می شویم و شبه جزیره سندام و اتفاقاتی که پیرامون این سرزمین رخ داده ، بررسی می شود . سرنوشت سرزمین سندام از دوران هخامنش تا صدارت کریم خان زند در این کتاب بررسی می شود . همزمان با واگذاری این سرزمین به شیوخ قاسمی در سال ۱۷۵۷ ، وهابیان در شبه جزیره عریستان پیشرفت کردند و در سالهای آخر قرن هجدهم نجف را در شبه جزیره عربستان و قطیف وحسا را در بخش کرانه ای به کنترل خود درآوردند .
در این اثر چگونگی توسعه نفوذ و موقعیت بر بریتانیا در این مناطق بررسی می شود . تلاش بریتانیا جهت کنترل خلیج فارس باعث شد نیروهای انگلیسی به فرماندهی ژنرال گرانت در سال۱۸۱۹ بر سرزمین مسندام مسلط شد .
با تسلط کامل بریتانیا در سال ۱۸۲۰ بر سرزمین مسندام ، جغرافیای سیاسی این سرزمین دستخوش تحولاتی شد .
ادامه تسلط ورنده حاکمیت بریتانیا بر سرزمین مسندام در سال ۱۸۵۳ شدت می گیرد که در این سال قرار دارد جامعی بین انگلیسی و شیخ نشین های متصالح منعقد می شود که به موجب آن سرزمین های که امروز امارات متحده عربی را تشکیل می دهند رسماً تحت الحمایه انگلیسی شناخته شدند .
مدت ۹۹ سال انگلستان بر اداره امور ساحل متصالح نظارت می کرد . در ادامه ، چگونگی ایجاد هفت شیخ نشین متصالح بصورت مفصل در کتاب پرداخت می شود و نقش نگلستان در سازش و اتحاد این هفت شیخ نشین بررسی می شود دریای پارس و سرزمینهای سواحل متصالح ، کتابی است مستقل دربارۀ این نقطه از خلیج فارس که رویدادهای آن در ارتباط مستقیم با رخداد های ایران بوده است .
عنوان کتاب: چالش برای قدرت و ثروت در جنوب ایران نوشته: گرمون استفان رای
نشر همسایه قم – ۱۳۷۸
علیرضا خلیفه‌زاده: این کتاب شامل هفت فصل متوالی راجع به اوضاع اقتصادی، تجاری و سیاسی خاندال آل مذکور، حکام بوشهر از دوره‌ی افشاریه تا اواسط دوره‌ی قاجار می‌باشد. در این کتاب عوامل ظهور، قدرت‌نمایی و سقوط این خاندان بررسی شده است. غیرممکن است کسی بخواهد به گوشه‌ای از تاریخ بنادر و مناطق مختلف استان بوشهر بپردازد و نیازی به این اثر بسیار مهم نداشته باشد. اطلاعات این کتاب چون براساس گزارشهای روزانه‌ی کنسولگری انگلیس در بوشهر تهیه شده‌اند، از لحاظ جزئیات و تاریخ وقوع رویدادها قابل اعتمادتر از هر منبعی دیگر می‌باشد. برخی از این اطلاعات منحصر به فرد را با هم مرور می‌کنیم:
از مشروطه تا جنگ جهانی اول؛ خاطرات فردریک اوکانر
فردریک اوکانر؛ کنسول انگلیس در فارس
ترجمه: حسن زنگنه
انتشارات: شیرازه – ۱۳۷۶ – در ۱۵۷صفحه
مقدمه کاوه بیات(دبیر مجموعه): خاطرات لیوتنان کلنل سر ویلیام فردریک اوکانر (۱۸۷۰- ۱۹۴۳) از دوران خدمتش در ایران در مقام سرپرست کنسولگری بریتانیا در سیستان و سرکنسول شیراز در فاصله سالهای ۱۹۰۹ تا ۱۹۱۵ میلادی که ترجمه فارسی آن توسط مترجم توانای بوشهری؛ حسن زنگنه در این کتاب ارائه شده؛ با دوره ای از تاریخ معاصر ایران توام است که در خلال آن نابسامانی های حاصل از استقرار دولت نوپای مشروطه در پی سقوط محمدعلی شاه، نه فقط فرصت فروکش نیافت که با وقوع جنگ اول جهانی و تسری دامنه آن به ایران بر میزان تلاطم هایش نیز افزوده شد. اوکانر در خاطراتش که در سال ۱۹۳۱ تحت عناوین در مرز و آن سوی آن؛ شرحی بر سی سال خدمت منتشر شد، پس اشاراتی چند به طی یک دوره توپخانه در برتانیا و رشته آموزش هایی در بخش سیاسی حکومت هند، به شرح مختصری می پردازد از دوران خدمات نظامی در نقاط مختلف هندوستان (۱۹۰۳- ۱۸۹۵) و در ادامه از نخستین تجربه سیاسی خود می نویسد که به عنوان یکی از اعضا هیئت اعزامی بریتانیا به لهاسا؛ پایتخت تبت اعزام شد. و در ادامه خاطرات از دوران تصدی نمایندگی تجارتی بریتانیا در گیانتسه، یکی دیگر از شهرهای تبت در فاصله سالهای ۱۹۰۴تا ۱۹۰۸ می گوید. پس از پشت سر نهادن این تجارباست که اوکانر در سال ۱۹۰۹ مامور خدمت در ایران می شود؛ نخست در مقام سرکنسول و نماینده فرماندار کل هندوستان در سیستان (۱۹۰۹- ۱۹۱۲) و آنگاه سرکنسول بریتانیا در شیراز (۱۹۱۲ – ۱۹۱۵).اوکانر پس از ترک ایران در سال ۱۹۱۶ میلادی برای مدت زمان کوتاهی مامور خدمت در سیبری می شود و سپس تا پیش از بازنشستگی در سال ۱۹۲۵ به مدت شش سال نیز نماینده دولت برتانیا در نپال می گردد.
اوکانر در خاطرات خود از ایران ضمن شرح سفر و نحوه آشناییش با این سرزمین هم از اوضاع سیاسی آن دوره توصیفی کلی به دست می دهد و هم به نحوی مشخص تر از تحولات حوزه های ماموریتش. با توجه به آرامش نسبی حکمفرما بر قائنات و سیستان در سالهای نخست اقامت در ایران، بخش دوم این خاطرات است که از لحاظ تاریخی مهمترین قسمتش را تشکیل می دهد؛ یعنی سالهایی که او در مقام سرکنسول بریتانیا در شیراز در متن بسیاری از تحولات مهم فارس قرار داشت.
ورود اوکانر به فارس در سال ۱۹۱۲ با دوره از تاریخ ایران هم زمان است که به علت نابسامانی های کشور از نظر تحولات داخلی و تظاهر روس و انگلیس از لحاظ مناسبات منطقه ای اوج قدرت بریتانیا در جنوب و روسیه در شمال محسوب می شد و چنان که از مفاد این خاطرات نیز برمی آید در این دوره کمتر تغییر و تحول مهمی را می توان سراغ گرفت که در آن نشانی از مداخلات بریتانیا ملاحظه نشود. و در عین حال با پیش آمد جنگ جهانی اول در عرض مدت زمان کوتاه چنان ورق برگشت که ماژور اوکانر که تا چندی چیش در کل فارس فعال مایشا بود به اسارت ملیون ایران در آمده و دولت بریتانیا را وامی دارد برای حفظ منافع منطقه ای خود به یک رشته لشکرکشی های گسترده در اقصی نقاط ایران دست بزند.
خاطرات اوکانر از لحاظ پاره ای داوری های سیاسی و استدلالهایی که نویسنده به تفاریق در توجیه مداخلات ناروای دولت بریتانیا و روسیه؛ متفق آن دوره لندن عنوان کرده، کاستی هایی دربردارد که طبیعتا از دید انتقادی اهل تاریخ پنهان نیست، ولی چون ارزش تاریخی این خاطرات حتی از نظر ثبت داوری های مغرضانه نویسنده هم که شده، مهم و در خور توجه می باشد در ترجمه نیز جانب امانت رعایت شده است.
فهرست مطالب کتاب عبارتند از: ایران انقلابی | دو سال و نیم در شرق ایران (۱۹۰۹ – ۱۹۱۲) | هرج و مرج در ایران (۱۹۰۹ – ۱۹۱۲ ) | قنسول شیراز (۱۹۱۲ – ۱۹۱۴) | جنوب ایران در جنگ بزرگ (۱۹۱۴ – ۱۹۱۶) | اسارت در ایران (۱۹۱۵ – ۱۹۱۶)
برازجان بازارْ شهری روستایی در پس کرانه خلیج فارس
بخشی از مقاله تحقیقی ویلم فلور در باب برازجان
ترجمه حسن زنگنه
مقدمه مترجم: راجع به جوامع ساکن در کرانه های خلیج فارس تعداد انگشت شماری مقاله تحقیقی به رشته تحریر درآمده و تازه این معدود مقالات هم فقط به ساکنان مناطقی می پردازند که بر روی خط ساحلی قرار دارند ـ به عبارتی بنادر. تا آنجا که راقم این سطور اطلاع دارد هیچ تحقیق تحلیلی راجع به ساکنان پس کرانه های بنادر خلیج فارس انجام نگرفته است. بنادرخلیج فارس جهت تامین مواد غذایی و خدمات (برای مثال تامین حیوانات بارکش) و از همه این ها مهم تر برای ایجاد امنیت در شاهرگ اقتصادی خود ـ یعنی مسیرهای تجاری کاروانرو و پاسداری از آنها در قبال حملات راهزنان ـ به ساکنان پس کرانه ای خود نیاز داشتند. بی هیچ شگفتی جوامع پس کرانه ای بعضی موقع می کوشیدند تا بیش از وسعت خود ـ با موقعیت جغرافیایی متفاوت ـ نقش سیاسی مهم تری ایفا کنند، یا حتی عملاً ایفا هم کردند چنان که نقش بازار شهر برازجان گواه صادقی بر این مدعاست. یاد آوری می گردد، کاروان ها بعد از اینکه از مسیله ـ که بوشهر را از سرزمین اصلی جدا می کرد ـ می گذشتند نخستین توقفگاه عمده اشان برازجان بود.
درست است که در این میان ” احمدی” و ” چاهکوتاه ” وجود داشت، اما آنها روستاهایی چنان کوچک بودند که نمی توانستند نقش دیگری، جدا از توقفگاهی اتفاقی، ایفا کنند. برازجان آبادی ای به مراتب از آنها بزرگتر بود. در واقع مرکز سیاسی، اقتصادی و توزیع کالا در دشتستان تا حدی نمونه ای بود از نقش و عملکرد سایر مراکز مشابه در نواحی ساحلی مانند دالکی و خورموج. توصیفی که درباره ی پس کرانه بوشهر در سال ۱۹۲۱ میلادی وجود دارد به زیبایی و با رعایت ایجاز ویژگی های عمده ی آن را به تصویر
بیشتر روستاها دارای نخلستانند که محصول آن اغلب در محل به مصرف می رسد و تنها مراکزی مانند اهرم، خوویز (خاییز تنگستان) و زیراه محصولاتشان را صادر می کنند. زندگی ساکنان روستا اغلب به کشت گندم وجو متکی است. در هر روستا افرادی قوی بنیه یکی دو گاو۱ زمین زیر کشت می برند. زندگی آنها وابسته به محصول خرما و سبزی کاری است که عمدتاً به بندر بوشهر یا سایر بنادر خلیج فارس صادر می گردد. مزارع در این روستاها با آب چاه آبیاری می شوند. سایر محصولات روستا تنباکو ، ارزن و مانند آنها است.” گفتنی است ، علت اهمیت نسبی برازجان تا حدودی از این واقعیت نشأت می گرفت که این شهرک در تپه های پای کوهی قرار داشت که کاروان ها می بایست در مسیر رفت و آمدشان ـ از بوشهر به شیراز و بالعکس ـ از آن عبور کنند و آن مهمترین مسیر تجاری، در جنوب ایران بود. ضمناً به همین دلیل در جنگ ۱۸۵۶ بین انگلستان و ایران نیروهای اعزامی انگلستان به قوای ایران که در بین ” برازجان ” و ” چاهکوتاه ” مستقر بود حمله کردند. اینکه شما ادعای کدام یک می پذیرید ـ خواه انگلستان یا ایران پیروز شده باشند ـ بستگی به خودتان دارد امّا هر دوکشور برای گرامی داشت این رویداد اسف بار دلایلی چند عنوان می کنند. در سال ۱۸۵۰ برازجان بخشی از ایالت بنادر خلیج فارس بود امّا در سال ۱۸۶۲ دوباره به ایالت فارس داده شد ـ هر چند حکمران بوشهر بعضی وقت ها اجاره دار مالیاتی دشتستان بود و به عنوان حکمران موقت آنجا، عمل می کرد. علیرغم وضعیت اداری و اجرایی ناحیه، رییس سنتی برازجان به عنوان ضابط و تحصیلدار مالیاتی، قدرت را در دست داشت. بنابراین از این زمان به بعد بود که برازجان به عنوان مرکزی مهم جهت توزیع کالا برای مناطق اطراف و انباری برای کالاهای وارداتی پر مصرف دشتستان ، توسعه یافت. گذشته از این، برازجان مرکزی بود برای محصولات محلی که در آن هنگام جهت صدور به بازار جهانی به بندر بوشهر ارسال می گردید. در آستانه ی قرن بیستم به علت اینکه هرج و مرج رو به فزونی نهاد، دولت مرکزی از برازجان برای تضمین امنیت در بخشی از مسیر تجاری ایالت فارس، استفاده کرد. دست آخر اینکه برازجان پایانه ی نخستین راه آهنی بود که در قرن بیستم در ایران کشیده شد. لازم به ذکر است که نیروهای اشغالگر انگلیسی به منظور تسهیل در ارسال تدارکات مورد نیاز قوای خود در جنوب ایران، این راه آهن کوچک را بین بوشهر و برازجان، راه انداختند. زمانی که جنگ جهانی اول پایان یافت این راه آهن نیز برچیده شد و وسایل آن به هند ارسال گردید. بعد از آن نیز برازجان نقش خود را به عنوان تامین کننده مواد غذایی و خدمات به بوشهر ادامه داد، اما این بار برازجان شهری بود که ازآرامش و امنیت بیشتر برخوردار بود.
پس از این مقدمه، این مقاله دارای بخش های زیر می باشد: موقعیت جغرافیایی برازجان | خاستگاه و خانه سازی در برازجان | اقتصاد برازجان | حیات فرهنگی و اجتماعی برازجان | مالیات در برازجان
این مقاله در ویژه نامه نوروزی هفته نامه اتحاد جنوب در سال ۱۳۸۸ به چاپ رسید و البته این مقاله با ترجمه دکترعبدالرسول خیراندیش با عنوان برازجان در سال ۱۳۸۸ از سوی انتشارات آبادبوم به چاپ و نشر رسیده است.
