کمال ابراهیم زاده - علی زمانی
سی و هشتمین عصرانه فرهنگی هامون با موضوع « پخش و تحلیل زیست محیطی مستند خانه (HOME)
سه شنبه ۱۹ فروردین ماه، با همکاری انجمن سینمای جوان برازجان، در سالن آمفی تآتر این انجمن برگزار گردید. این جلسه که نخستین جلسه از سومین دور عصرانههای فرهنگی هامون بود با توجه به نزدیکی به روز طبیعت (۱۳ فروردین) به موضوع بحران محیط زیست اختصاص داده شده بود. در همین راستا مستند (خانه) انتخاب و پخش گردید که در ادامه به معرفی این مستند و بررسی موضوعِ مورد بحثِ آن خواهیم پرداخت.
مستند «خانه»، ساختهی «یان آرتوس برتراند»، اثری است که ما را از جزییات روزمره و شناختی جزیی از آن چه در زندگی بشر در حال روی دادن است عبور داده و با تصویری بزرگتر و کلیتر از واقعیاتِ در حال وقوع برای سیارهی زمین و پیرو آن برای انسان، آشنا میکند. کارگردان با بهرهگیری از تصاویری خارقالعاده و شکوهمند از طبیعت، مناطق شهری، روستایی و صنعتی و همچنین موسیقی متن زیبا و خاص خود، زیبایی طبیعت و حیات را در نابترین و خالص ترینشکل خود به بیننده انتقال میدهد. فیلم تقریبن به طور کامل صحنههایی از تصاویری هوایی از سطح زمین هستند که همگی به کمک دوربین هایی با بالاترین کیفیت فیلمبرداری و ثبت شدهاند. این فیلم دو ساعته که حاصل انتخاب بخشهایی از میان بیش از ۴۸۸ ساعت فیلمبرداری از صحنههایی از نماهای گوناگون سیارهی زمین در ۵۴ کشور جهان است، نمایی دورتر از آنچه بر روی این سیاره در حال رخ دادن است، به دست می دهد.
این مستند، در پنجم ماه ژوئن سال ۲۰۰۹ میلادی، به طور همزمان و کاملا رایگان در ۱۸۱ کشور به نمایش درآمد. «خانه» نخستین اثر هنری بوده است که در سینما، شبکههای تلویزیونی، اینترنت، بر روی دیویدی و شبکههای کابلی به طور همزمان و رایگان پخش گردیده. این مستند که در وبسایت یوتیوب بیش از ۳۲ میلیون بازدید داشت و در ۲۴ ساعت ابتداییِ پخش، از بینندگان خود در این وبسایت بیش از چهارصد هزار نظر دریافت نمود، در مقر سازمان ملل نیز به نمایش درآمده است.
مستند «خانه» با مهارتِ تمام، حقایق متنوع و متعددی را با یک پیوستگی و یکپارچگی دلنشین به بیننده منتقل میکند؛ حقایقی که هرکدام میتوانند به تنهایی موضوع یک مستند جداگاند باشند. از این رو هر بار دیدن این مستند، تجربهای جدید و غیرتکراری برای بیننده خواهد بود. همچنین فیلم با جذابیتهای بصری و بیان روان راوی فیلم، «گلن کلوز» بازیگر سینما، حواس و تمرکز بیننده را در تمام طول فیلم همراه خود نگه میدارد.
مستند «خانه» تلاش دارد بحرانی را توصیف نماید که حاصل سبک زندگی و رفتاری است که از نیمهی قرن گذشته به وجود آمده و شدت گرفته است. بشر اکنون با چنان سرعتی در حال متحول ساختن محیط پیرامون خود است که حتی خود نیز فرصتی برای انطباق با شرایط جدید ندارد. مستند «خانه» به ما نشان می دهد که زمین در حال تبدیل شدن به جایی است که انسان برای زیستن در آن ساخته نشده. بحرانهای زیست محیطی همچون انواع آلودگیها، گرمایش زمین، تغییرات اقلیمی، جنگلزدایی، بیابانزایی، فرسایش خاک و روند فزاینده انقراضِ گونههای مختلف، مسائلی هستند که هر کدام از یک سو گریبانگیر بشر شده است و هر یک از آن ها نیز دیگری را تشدید میکند. «خانه» تلاش دارد به ما نشان دهد که در سال هایاخیر ما با خانه، با محل زیست خودمان، یعنی زمین، چه کردهایم:
بشر در ۲۰۰ سال گذشته بیش از همهی تاریخ خود، از زمین بهرهبرداری کرده و آن را تغییر داده است و در صورت ادامهی روند کنونی، آن چه بشر در پیش دارد بسیار سهمگینتر از آن خواهد بود که فرصت اصلاح آن را بیابد.
میزان کنونی کربندیاکسید موجود در جو زمین، در بیش از صد هزار سال اخیر بیسابقه بوده و در نتیجه زمین به شکلی فزاینده در حال گرمتر شدن است. یکی از نتایج مستقیم این گرمایش جهانی، ذوب شدن یخها و بالا آمدن سطح آب دریاها خواهد بود. پیشبینیهای علمی نشان داده است که در صورت ادامهی روند کنونی، در طول زندگیِ همین نسل، بشر شاهد خواهد بود سطح آب دریاها تا ۷ متر افزایش یابد. پیشبینی شده است جهان تا سال ۲۰۵۰ به علت تغییرات آب و هوایی زمین، بیش از دویست میلیون نفر آواره خواهد داشت.
سالانه سیزده میلیون هکتار از جنگل های زمین نابود میشود. روند کنونی انقراض گونهها هزار برابر سریعتر از روند طبیعی است. اینها، به همراه لیستی بلند بالا از دیگر مسائل موجود، همه و همه ناشی از رفتار و سبک زندگی جدید انسان در سالهای اخیر است.
«خانه» با ارائه واقعیاتی از وضعیت محیط زیست انسان و آینده آن، عمیقن به ما نشان میدهد که دغدغهی محیط زیست، یک دغدغهی روشنفکرانه نبوده، و مشکلات زیست محیطی، مشکلاتی رومانتیک و از سر احساساتی بودن، نیستند؛ بلکه خطری جدی است که در کمین انسان نشسته است، خطری که انسان خود به دست خود در حال پرورش و تغذیه آن است.
«خانه» نشان میدهد که چگونه «همه چیز به هم مرتبط است». اگرچه انسان با مشکلات متفاوتی دست به گریبان است، اما ریشههای این مشکلات، وجوه مشترکی دارند که با پرداختن به آنها میتوان همزمان در چند جهت به حل مسائل پرداخت. در واقع این به هم پیوستگی مسائل، فرصتی بزرگ نیز هست که در صورت درست عمل کردن به نفع ما کار خواهد کرد.
آن چه باید مورد توجه قرار گیرد، پیامدهای انتخابهایی است که روزانه با آنها مواجهایم. باید آموخت که به پیامدهای انتخابهای خود بیندیشیم. رفتار هر فرد بر دیگری اثرگذار است. انتخاب های خرد و کلان هر فرد اهمیت دارد. «انسان مولکول به مولکول، وضعیت کنونی را به وجود آورده است» و اکنون نیز تک تک افراد در اصلاح یا ادامهی روند فعلی مؤثر و مسئولاند.
خرید به عنوان انتخابی که ما روزانه بارها با آن مواجهایم تاثیری عمیق بر سرنوشت خود ما و سیارهی ما دارد. هر کالایی که خریداری میشود در پایان زبالهای به جا خواهد گذاشت که آثاری سوء بر محیط زیست دارد. زبالهای که تنها دفع و دفن آن به معضلی پیچیده برای کارشناسان و مدیران تبدیل شده و سالانه هزینههای سرسامآوری را به دولتها تحمیل میکند. اما مسئله تنها موضوع زبالهها نیست. هر کالا خود حاصل مجموعهای از فعالیتهای صنعتی است که هر بخش از آن، آثارِ مخرب زیست محیطی به همراه دارد. هر کدام از مراحلِ استخراج مواد از منابع، فرایند تولید، نقل و انتقالات و توزیع در بازار منجر به آسیبها و هزینههایی میشود که بسیار سنگینتر از حد تصور است؛ آسیبهایی که مستقیمن بر زندگی و سلامت افراد تاثیر میگذارند. اگر از قالب رفتارهای روزمره و فکر نشدهی خود خارج شویم، این موضوع به روشنی پیش چشم ما خواهد بود که با انتخاب یک محصول یا کالا در حقیقت تصمیم گرفتهایم که چه کسی را از حمایت مالی خود بهرهمند کرده و بر بقا، قدرت و نفوذ او دامن بزنیم. راه حل، طبیعتن مصرف نکردن نیست، بلکه نکته اینجاست که ما چگونه، چه قدر و چه چیز را مصرف میکنیم؟
زمین برای آن که همه انسانها با الگویِ فعلیِ غالب در کشورهای توسعه یافته زندگی کنند، منابع در اختیار ندارد؛ این بدان معناست که بشر بایستی هم میزان مصرف خود را تعدیل کرده و هم سبک زندگی خود را تغییر دهد.
«رفتارهای محلی ما، نتایج جهانی دارند». اگرچه ممکن است یک فرد اثرات سبک زندگی و مواد و محصولاتی را که مصرف میکند، به وضوح در اطراف خود حس نکند، اما به واقع این اثرات از چنان ابعادی برخوردار است که علاوه بر تاثیر بر خود شخص، حتی کیلومترها آن طرفتر، بر سلامت بسیاری دیگر تاثیر میگذارد؛ نتایج تحقیقات نشان داده بخش قابل توجهی از آلودگی هوا در آمریکا ناشی از آلودگیهای تولید شده در چین است که از طریق جریانهای هوایی از فراز اقیانوس آرام به آمریکا منتقل میشود. این یعنی دود حاصل از یک ماشین در چین میتواند موجب یک بیماری در آمریکا شود. شیوه زندگی و مصرف ما بر شرایط زندگی، شغل و منابع میلیونها نفر تاثیر مستقیم، عمیق و جدی دارد.
پس از پایان پخش فیلم، پرسش و پاسخی حول موضوعات مطرح شده در فیلم صورت گرفت و برخی از حاضرین نظرات خود را مطرح کردند و برخی نیز از تجربههای خود در زمینهی فعالیتهای زیست محیطی سخن گفتند. اسماعیل حسام مقدم ابتدا درباب تمایز ایجاد نمودن بین اخلاق زیستی و اخلاق انسانمدارانه صحبتهای کوتاهی ارائه داد و نشانه های بحران محیط زیستی در جهان امروز را حاصل استیلای تفکر و منطق انسان مدارانه دانست. سپس علی زمانی به عنوان ارائه دهنده اصلی بحث عنوان داشت که مسئلهی بحران محیط زیست آنچنان هم از ما دور نیست و آثار سوء و مخرب آن را می توان در زندگی روزمرهی خود یا افراد اطراف خود مشاهده کرد. مسئلهی ریزگردها که در سال های اخیر برای اهالی مناطق غربی و جنوبی کشور ایجاد مشکل کرده است و به عنوان مثال غیر از مشکلات تنفسی و انواع بیماریها، محصولات کشاورزی به ویژه خرما که از محصولات اصلی استان ماست را تحت تاثیر قرار داده است. مسئله کمبود آب، چه برای مصارف کشاورزی، چه برای مصارف آشامیدنی و چه برای دیگر مصارف در فصل گرما گریبانگیر مردم منطقه است. و اینکه حتی با نگاه کردن به سرخط خبرها در روزنامهها و سایتهای خبری کشور میتوان دید که ما چگونه در میان مجموعهای از مشکلات زیست محیطی گرفتار شدهایم:
خشکی بیسابقهی تالابها و دریاچهها و رودخانههای بزرگ کشور، کم شدن بارش باران، آلودگی شهرهای بزرگ مانند تهران یا مناطق صنعتی و کوچکتر مانند عسلویه و اهواز و آبادان و یا سرعت بسیار بالای فرسایش خاک در ایران که یکی از بالاترین مقادیر فرسایش خاک در جهان است.
مهدی ناصری، عضو جامعه کنشگران مدنی برازجان نیز، ضمن تایید مسائل مطرح شده در فیلم اظهار داشت: «جالب است که درک ما از محیط زیست در همین چند سال هم تغییر یافته است. تا همین چند سال پیش، محیط زیست برای ما بیشتر مربوط به وضعیت جانوران و انقراضِ گونهها بود اما به تدریج درک عموم از مشکلات زیست محیطی تغییر کرده و مسئلهی محیط زیست به وضعیت دریا، خاک، درختان و دیگر قسمتهای محیط زیست به ویژه در ارتباط با زندگی انسان مورد توجه قرار گرفته است. همین تغییر تفکر مدیون فیلمها و مستندهایی مثل مستند «خانه» است.» وی در ادامه گفت: «مسئلهی مهم در این رابطه این است که ما برای مشکلات مطرح شده در فیلم چه میتوانیم بکنیم و چه تغییراتی در زندگی روزمرهی خود باید به وجود بیاوریم.» کمال ابراهیم زاده؛ یکی دیگر از اعضای عصرانه فرهنگی هامون در ادامهی این صحبتها گفت: « برای ایجاد تغییرات مفید نیازی نداریم که سبک زندگی خود را به شدت تغییر دهیم و حتی تعدیل میزان مصرف ما هم میتواند تاثیرات مفید بسیاری ایجاد کند. میتوانیم حتی مصارف غیرضروری خود را قطع کنیم. برای مثال زمانی که دستگاهی به برق وصل است ولی از دستگاه استفاده نمیشود، میتوانیم دستگاه را از برق جدا کنیم. چرا که بر خلاف تصور عموم، حتی اتصال دستگاه خاموش به برق هم موجب مصرف میزانی از انرژی میشود؛ یا حتی اینکه چراغهای اضافی در خانهی خود را خاموش کنیم و مواردی مشابه اینها. با انجام دادن این کارها، اگرچه تغییراتی بنیادین در سبک زندگیمان ایجاد نکردهایم اما واقعا تا حدودی توانستهایم به حل بحران کمک کرده باشیم.» مهدی ناصری در مقابل با این صحبتها گفت: «البته مسئله به همین راحتی هم نیست. بحرانهای موجود و علل تشدید آنها، بسیار کلان و در سطحی جهانی بوده و چنین راه حلهای کوچکی کافی نیستند؛ باید این مسائل را در سطوح کلانتری نیز دنبال کرد. مطالبات سیاسی و اجتماعی اصلیترین اقداماتی است که باید انجام گیرد، چرا که اصلیترین علل بحرانهای موجود سیاست گذاریهای ملی و جهانی است. ما باید به دنبال مطالبه تغییر در سیاست گذاریها باشیم و این مطالبه را در انتخابهای سیاسی خود مورد توجه قرار داده و نشان دهیم. » وی در ادامه گفت: « تا زمانی که سیاست گذاریهای ملی و جهانی تحت تاثیر قرار نگیرد، تغییر چندانی در وضعیت این بحران ها ایجاد نخواهد شد.» در ادامه صحبت ها، یکی از اعضای عصرانه های فرهنگی هامون- شهین بازیار- به شرح تجربه ی خود از یک فعالیت گروهی پرداخته و گفت:« قطعه زمینی در محله ما هست که بیاستفاده گذاشته شده بود در حالی که میبایست از سوی شهرداری به یک فضای سبز تبدیل میشد. پس از شنیده شدن زمزمه هایی از احداث ساختمان در آن، بانوان محله تصمیم گرفتند جلوی این اقدام را بگیرند که با مراجعه مستمر به شهرداری و پیگیری هایی که آن جمع انجام دادند، پروژه احداث ساختمان منتفی شد. اما همچنان این محوطه بیاستفاده باقی ماند و پیگیری برای احداث فضای سبز به جایی نرسید، به همین دلیل، بانوان محله تصمیم گرفتند که خود آن قطعه زمین را به یک فضای سبز برای محله تبدیل کنند و این چنین، به کاشت درختها و گیاهان و آبیاری و نگه داری آن پرداختند، به شکلی که اکنون آن زمینِ خشک و بیاستفاده به مکانی برای تفریح و گرد هم آمدن خانوادهها و کودکان و بانوان محله تبدیل شده است. این تجربه در سطح محلی این امید و باور را به من داد که اگر بتوانیم با هم همراه شویم، تغییر شرایط هم بسیار ممکن و در دسترس است و باید تلاش کرد تا افراد در کنار تلاشهای جداگانه و شخصی، به فعالیت گروهی و جمعی روی آورده و در این مسیر گام بردارند.»
عباس پرنیانی گفت: « ما باید مسئولانه رفتار کنیم و دیگران را در نظر بگیریم. همانطور که فیلم به ما گفت همه چیز به هم مرتبط است و ما باید همه با هم به حل مشکلاتمان بپردازیم. به نظر من ریشهی اصلی مشکلاتی که ما داریم عدم رعایت اخلاق در زندگیمان است و طبعن راه حل اصلی ما برای این مشکلات نیز رعایت اخلاق است.»
در پایان نیز از سوی جمعی از حضار پیشنهاد داده شد با برگزاری جلساتی دیگر، بررسی این موضوع و راهکارهای عملی موجود برای اقدام شهروندان در راستای تلاش برای حل معضلات موجود و آشنایی بیشترِ عموم با این مسائل، ادامه یابد. در همین راستا نیز اسماعیل حسام مقدم؛ یکی از اعضای هیئت موسس انجمن هامون ایران بیان داشت که در پی حضور انجمن هامون در جلسه هم اندیشی تشکل های غیردولتی با مدیرکل سازمان محیط زیست استان بوشهر (دکتر حسین دلشب) داشتند، طرحی از طرف هامون ارائه شده تا در اردیبهشت ماه امسال، با پشتیبانی اداره کل محیط زیست استان بوشهر، شهرستان دشتستان میزبان گردهمایی ان جی او های زیست محیطی استان باشد و در این گردهمایی به همین دغدغه های زیست محیطی پاسخ درخوری داده خواهد شد.
این نشست اولین جلسهی عصرانهی فرهنگی سال ۹۳ بود که دور سوم عصرانهی فرهنگی هامون نیز با برگزاری آن آغاز شد. جلسهی بعد از دور سوم نشستهای عصرانهی هامون روز سهشنبه بیست و ششم فروردین ماه با موضوع «آسیب شناسی فرهنگی شهر برازجان» خواهد بود. این نشست با ارایه ی حیدر کاشف، راس ساعت ۱۸ در دفتر نشریه اتحاد جنوب واقع در بلوار دکترشریعتی، پاساژ شهرداری برگزار میشود. حضور همهی علاقمندان در نشستهای هامون آزاد میباشد.
– سلسه گزارشهای عصرانهی فرهنگی هامون را میتوانید در تارنمای هامون به نشانی www.HAMOONIRAN.com مطالعه فرمایید.