گزارشی از بیست و هشتمین عصرانه فرهنگی «هامون»

“باز اندیشیِ خود” با درکِ حضورِ دیگری

حسین پورمودت: دکتر مهرآیین با اشاره به دیالوگ پزشک در فیلم که : " هر اطمینانی در این شرایط مشکوکه " گفت: «انسان ها در این فیلم در شک و شبهه عشق و بین ماندن و رفتن هستند و افزود که جهان امروز، جهان روابط مستمر نیست. جهان ناپایداری در روابط انسانی هست» وی خاطرنشان کرد: «در جهان امروز، روابط انسانی سست و ناپایدار است و انسان ها همواره در شک و تردید عشق زندگی می کنند و عشق به مثابه سهام شده است و قابل داد و ستد است.

بیست و هشتمین عصرانه فرهنگی «هامون» در محل سالن اجتماعات انجمن سینمای جوان ایران دفتر برازجان در ساعت ۱۶ روز سه شنبه ۲۴ دی ماه سال ۹۲ به نمایش کامل فیلم سینمایی “گذشته” آخرین اثر اصغر فرهادی و همچنین با سخنرانی سعید پاسیده (کارشناس ادبیات انگلیسی و فعال فرهنگی) و دکتر مصطفا مهرآیین (دکترای جامعه شناسی و موسس/ مدیر موسسه آموزشی “رخدادتازه” ) برگزار شد.
این عصرانه با پخش فیلم سینمایی «گذشته» ساخته ی اصغر فرهادی شروع شد و پس از پایان نمایش، اسماعیل حسام مقدم (کارشناس ارشد مطالعات فرهنگی و ضمن عرض خوشامد گویی به همه حضار، این گونه صحبت های خویش را آغاز نمود که: “احمد در فیلم درباره الی… یکی از ساخته های پیشین اصغرفرهادی، جمله ای کلیدی درباب چرایی جدایی از همسر آلمانی اش بیان می کند: “یه پایان تلخ بهتر از یه تلخی بی پایانه!” و حالا احمد در فیلم واپسین فرهادی؛ “گذشته” به نزد همسرش برگشته اما به همین سادگی آیا می شود گذشته را فراموش کرد؟! گذشته هر فردی چه نقشی در حیات و زندگی فرد برجای می گذارد؟” در پایان این بخش حسام مقدم از سعید پاسیده دعوت نمود تا به سخنرانی درباره فیلم همت گمارد.
سعید پاسیده گفت: «سخن گفتن درباره اصغر فرهادی سخت هست، چرا که ایشان وزنه سنگینی در سینمای امروز ایران است. سینمای فرهادی، سینمایی قصه گو و مساله محور است و در آن قهرمان سازی انجام نمی شود و با وجود قابل نقد بودن اثر مثل خالی بودن از وجوه نشانه شناختی، تاریخ شناسی و فلسفی باید گفت، برای رسیدن به سینمای فلسفی باید به سینمای قصه گو توجه کرد.»
وی افزود: « فیلم گذشته درگیر احساسات، همدلی و درگیری با تنهایی انسان مدرن است و قوت فیلم، تضادها و درگیری های گفتاری شخصیت ها است. ایجاد تقابل بین ریتم رفتار انسان شرقی و غربی، وضوح کلام، صراحت لهجه/گفتار، نبود ایهام و کنایه در دیالوگ های فیلم، از ویژگی های فیلم گذشته برشمرد.» وی خاطرنشان کرد:« تنهایی انسان امروزی یکی از نکات مهم این فیلم است، اما به مساله فلسفه تنهایی انسان معاصر کمتر پرداخته شده است.» پاسیده افزود: «می توان این فیلم را به طور عام در حوزه ی سینمای عامه پسند دسته بندی کرد.»
پاسیده گفت: «همچنین رابطه انسان با محیط و نظام اجتماعی و عدم آگاهی نسبت به محیط را یکی از دلایل دچار شدن انسان به جبر مکانی و زمانی دانست» و افزود: «نقص ها و عدم آگاهی انسان موجب بروز تراژدی می شود. در این فیلم همه به هم شک دارند و مایوس هستند و این شک و یاس، موجب به وجود آمدن شخصیت هایی غیر واقع گرا شده است و این ذهن های غیرواقع گرای عاشق، در عشق خود درمانده اند و تنها در پایان فیلم می بینیم که عشق با ذهن واقع گرا ممکن می شود. سنجه های صدق و کذب در روابط انسانی به خوبی در این فیلم مورد استفاده قرار می گیرد و این شرایط اخلاقی باعث می شود که هرکدام از شخصیت ها در نهایت در میدان انتخاب و گزینش بین صدق/کذب یکی را برگزینند.»
این مترجم زبان انگلیسی در ادامه افزود: «کند بودن ریتم فیلم، باعث شده با فضایی کسل کننده رو به رو شویم و فضای بصری و توریستی فرانسه را نیز در فیلم کارگردان ارایه نداده است. کارگردان تلاش کرده، از فضاهای بسته استفاده کنند و از فضاهای رنگی و توریستی پاریس بهره نبرد.» پاسیده در پایان گفت با این همه، کارگردان این قدرت را داشته که با تعلیق و تکنیک های دیگر و با فراز و فرودهایی، مخاطب را وادار به تماشای بلند فیلم خود تا پایان آن کند و به گمان من این چیز کمی نیست.»
در ادامه عصرانه، اسماعیل حسام مقدم ضمن تشکر از پاسیده عنوان کرد به نقد صحبت های ایشان در جملاتی کوتاه پرداخت که: «پیچیدگی روابط انسانی موجب می شود که نتوان صدق یا کذب بودن یک مساله را به راحتی عنوان کرد.» و اینچنین ادامه داد که: «جهان پیچیده در درون خود ابژه ها و یا چیزهای غایبی (وجه ناخودآگاه) دارد که همواره در گزینش های فردی نقشی مهم بازی می کنند اما شاید هیچ گاه دیده نشوند؛ مانند زنی که در کما هست و یا پدری که اینجا نیست.» سپس از دکتر مصطفا مهرآیین دعوت کرد تا به ایراد سخنرانی بپردازد.
دکتر مهرآیین با این سوال که چرا برای سینما و فیلم ارزش قایل هستیم، سخنان خود را آغاز کرد و فیلم را به عنوان یکی از ابزارهای زبان برشمرد و افزود که زبان جایگاه وجود است و راه دستیابی به جهان، زبان می باشد. وی با توجه به ایده مارتین هایدگر؛ فیلسوف آلمانی افزود: «زبان کارش افزایش مرزهای جهان ماست.»

دکتر مهرآیین در ادامه با اشاره به کتاب «سخن عاشق» نوشته رولان بارت؛ فیلسوف و منتقد ادبی فرانسوی به بررسی کنشگری در جهان عشق در فیلم «گذشته» پرداخت.
وی عشق را به زعم رولان بارت در سه مرحله قبل از عشق، درون جهان عشق و بازخوانی قصه عشق تقسیم بندی کرد. مهرآیین گفت: «خود عشق شامل سه وجه می شود: ۱- وجه اوایل عشق و عاشق شدن ۲- وجه مواجهات عاشق و معشوق و ۳- وجه شک و تردید ها و ماندن و نماندن ها»
دکتر مهرآیین با اشاره به دیالوگ پزشک در فیلم که : ” هر اطمینانی در این شرایط مشکوکه ” گفت: «انسان ها در این فیلم در شک و شبهه عشق و بین ماندن و رفتن هستند و افزود که جهان امروز، جهان روابط مستمر نیست. جهان ناپایداری در روابط انسانی هست» وی خاطرنشان کرد: «در جهان امروز، روابط انسانی سست و ناپایدار است و انسان ها همواره در شک و تردید عشق زندگی می کنند و عشق به مثابه سهام شده است و قابل داد و ستد است. انسان ها همواره در این پرسش هستند که آیا این انتخاب عاشقانه، همان انتخابی بوده که می خواسته ام؟!!» و اینجا چه خوب جمله ویسلوا شیمبورسکا؛ شاعر لهستانی عمق همین ایده را نشان می دهد وقتی که سرود: «هردو بر این باورند که حسی ناگهانی آنها را به هم پیوند داده. چنین اطمینانی زیباست، اما تردید زیباتر است.»
دکتر مهرآیین در ادامه عشق را این گونه تفسیر کرد: «جهان امروز، انسان ها را به دوحیطه دعوت می کند، تولید و مصرف؛ که در تضاد با یکدیگرند. در بخش تولید؛ انسان را به نظم و سر به راه بودن، کار و تربیت نیروی انسانی و عقلانیت تشویق می کند و در بخش مصرف؛ که انسان را به لذت جویی، خوش بودن و مصرف کردن دعوت می کند و عشق نیز از این قاعده استثنا نمی شود و عشق و روابط عاشقانه مثل ورود و خروج به مغازه ها شده است.»
این استاد جامعه شناسی دانشگاه های تهران، صحبت های خود را به فیلم “گذشته” تعمیم داد و سپس به مفهوم زمان در این فیلم پرداخت و از دیدگاه مارکس این چنین بیان کرد که: «همه آن چه در آینده اتفاق می افتد، لزومن شرایط آن باید موجود باشد»، در واقع گذشته بر آینده تاثیر دارد. و ازهمین منظر از جورجیو آگامبن؛ فیلسوف معاصر ایتالیایی نیز یاد کرد که در کتاب “کودکی و تاریخ” به برساختن همین مفاهیم و نظریات پرداخته است.
ایشان ادامه دادند که: «در این فیلم همه شخصیت ها فکر می کردند که طرف مقابل شان، مثل گذشته آنها را دوست دارند و منتظر هستند که دیگری این ابراز علاقه و عشق را بیان نماید.معنای خود و دیگری در این رابطه شکلی بسیار پروبلماتیک پیدا می کند و مساله دیگری به مساله ای بحرانی مبدل می گردد.» ایشان از ایمانوئل لویناس؛ فیلسوف معاصر فرانسوی حرف به میان آورد و اهمیت مسئولیت پذیری در قبال دیگری را به طور جدی متذکر شد و تجربه عشق ورزی را به مثابه تجربه ای تکینه و یگانه مورد تحلیل قرار داد، آنچنان که به زعم آلن بدیو؛ فیلسوف معاصر فرانسوی: «عشق یعنی دو شدن فرد، به نحوی که معشوق این شکاف بین دو نیمه فرد را پر کند.»
در ادامه اسماعیل حسام مقدم درباره ی فیلم بیان کرد:«علاوه بر مساله عشق فردی بین خود – دیگری، حضور مهاجرین و پناهندگان نیز در فیلم پررنگ بود و مهاجرین در این فیلم وارد جامعه ای شده بودند و هویتی جمعی را برساخته بودند که به زعم آرجوان آپادورای؛ فیلسوف پسااستعمارگرایانه ی هندی-آمریکایی، همچون هویتی «خود/دیگری» بود و شکلی از اختلاط را در سطوح متعدد زیستن شکل داده است. مهاجرینی که به درون خانه آماده اند برخلاف آن تجربه تلخی که مهاجرین در کشورهایی همچون ایران از سرگذرانده اند و دچار غریبه گی مضاعفی شده اند و شکلی از تبعیدشدگی را نیز همراه با مهاجر بودگی تجربه نموده اند.
در ادامه، جمع حضار مانند جلسات پیشین عصرانه های فرهنگی هامون وارد دیالوگ شدند و هرکسی درک و دریافت و نگاه خود را از فیلم ارایه داد. مجید عوض فرد- هنرمند و فعال فرهنگی گفت: «اسم فیلم های فرهادی همیشه از متن و موضوع اصلی فیلم دور و حتا گمراه کننده بوده است. به گمان من محور اصلی این فیلم، عشق نبود.»
در ادامه سخن عوض فرد، اسماعیل حسام مقدم خاطرنشان کرد: «هر کنش در اجتماع و جهان متن است و «گذشته» اثر فرهادی نیز از در کنار هم قرار گرفتن متن هایی از عشق، خیانت، والدین و زندگی خانوادگی ساخته شده است که البته متن اصلی این روایت تعلق به عشق و روابط انسانی دارد»
عباس پرنیانی نیز عنوان کرد که بهتر بود به جای واژه ی «عشق» از مفهوم «دوستی» استفاده می کردیم. هم چنین ما در این فیلم شاهد مساله خودکشی و غیره نیز شدیم، که کسی به آن توجهی نداشت و اشاره یی به آن نکرد.
دکتر مهرآیین در پاسخ به این پرسش کننده گفت: «ما در فیلم مسایلی هم چون زمان حال، گذشته، پدیده بارداری، تکلیف، مسئولیت، خودکشی و قطع کردن حافظه ی گذشته و … را نیز شاهد بودیم و فیلم درباره روابط انسانی است که در زندگی روزمره به شکلی غیر فیلسوفانه مطرح می شود.
در ادامه قاسم تنگسیر نژاد نیز افزود: «فرهادی در یک مصاحبه گفته است در فیلم گذشته، دغدغه من مسئولیت در برابر اتفاقاتی است که رخ می دهد ولی میزان مسئولیت ها متفاوت است. وی خاطرنشان کرد:« شخصیت های غایب در آثار فرهادی موجب بروز اتفاقات می شوند و سینمای فرهادی «تو در تو» است و نوع تعلیق وی در سینما، متفاوت از سینمای هیچکاک است.
دکتر مهر آیین افزود: « فیلم انباشته بود از رنج ها و جهانی که جهان بزرگسالان بود و نقدی بود بر نظم های موجود و قوانین در جهان. و همین قوانین نیز، سیاست را شکل می دهند و حضور کودکان هم دایمن بزرگسالان را به حفظ مسئولیت و تفکر وا می داشت تا مراقب رفتار خود باشند. به گمان من در واقع فیلم دعوتی بود به تفکر درباره خویش، دعوتی بود به این که بر رخدادها و وقایع و مفاهیم، بیشتر درنگ کنیم و کمی در آن فرو رویم و کمی بیندیشیم.»
در پایان اسماعیل حسام مقدم با جمله “باز اندیشی خود با درک حضور دیگری” سخنان خود را پایان داد و اظهار امیدواری کرد از این به بعد نیز شاهد همکاری انجمن هامون و انجمن سینمای جوان و سایر نهادهای مدنی در سطح شهر باشیم.

رضا شبانکاره نیز، از اعضای هامون در باب صفحات هفتگی هامون صحبت هایی ایراد نمود که به صورت هفتگی در چندین نشریه از جمله هفته نامه اتحادجنوب، نسیم جنوب، نصیربوشهر و بیرمی منتشر می شود و همه ی مطالب آن در تارنمای هامون به نشانی www.Hamooniran.com بازتاب می یابد. در ضمن ضمیمه هامون ویژه حقوق شهروندی (منتشر شده در اتحادجنوب) نیز به حضار در بیست و هشتمین عصرانه هامون ارایه شد.
بیست و نهمین عصرانه ی فرهنگی هامون نیز به «تاملاتی بر اُپرا» با ارایه ی «محسن دوراهکی»- نوازنده و مدرس گیتار- اختصاص خواهد داشت. این نشست سه شنبه مورخه ی یکم بهمن ماه ۹۲ راس ساعت ۱۷ در محل دفتر هفته نامه اتحاد جنوب واقع در خیابان شریعتی پاساژ شهرداری برگزار می شود. حضور همه ی علاقمندان در نشست های عصرانه ی فرهنگی هامون آزاد می باشد.