نگاهی به کتاب “مدرنیته و جنگ جهانی اول در بوشهر” اثر سیدقاسم یاحسینی
دکتر بشیر علوی
خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) در بوشهر، بشیر علوی، پژوهشگر و نویسنده: سیدقاسم یاحسینی متولد ۲۲ خرداد ۱۳۴۴ در شیراز است که دوران کودکی خود را در لار گذراند و سال ۱۳۴۸ با خانواده به برازجان آمد. او دوره ابتدایی خود را در این شهر گذارند و در ادامه به مرکز استان (بوشهر) آمده و دبیرستان خود را در این شهر به سرانجام رساند.
سیدقاسم یاحسینی
علاقه به خوانش کتاب به‌ویژه رمان در همان سال‌های اولیۀ زندگی در تربیت ذهنی و کنکاش‌های درونی او نقش بسیار مؤثری داشت. به گونهای که تا اواسط جوانی کمتر رمانی بود که او نخوانده باشد. رمان را به صورت منظم و ترتیب‌یافته مطالعه می‌کرد؛ منظور این است که ابتدا تمامی رمان‌های یک نویسنده را می‌خواند و در ادامه به دنبال نویسنده و رمان دیگری می‌رفت. جزئیات آن رمان‌ها در ذهن وقاد و هوش بالای او هنوز وجود دارد. بهرۀ هوش عالی و استمرار در مطالعه و کتابخوانی و کتاب‌شناسی، افزون بر اینکه از وی یک پژوهشگری کم‌نظیر در حوزۀ تاریخ و مناسبات اجتماعی ساخته، او را به یک کتاب‌شناس دقیق و تاریخ شفاهی مبدّل ساخته است.
افزون بر خود یاحسینی، عصمت‌السادات یاحسینی، همسرش نیز دستی در نوشتن دارد که کتاب مشترک این زوج به نام « ۵۰۰۰ هزار سال تاریخ نگارش و کتابخانه‌های بندر بوشهر»، از منابع منحصر‌به‌فرد و کمیاب در این زمینه است. سید قاسم یاحسینی دارای دو فرزند دختر به نامهای سید فاطمه و سید صدیقه است که سید فاطمه یاحسینی، مترجم و دارای اثر پژوهشی است.
در حوزۀ تاریخ جنوب و به‌ویژه بوشهر، معمولاً در سال‌های اخیر در کنار افرادی مانند عبدالکریم مشایخی و زنده‌یاد حسن زنگنه و…، سخنان و پژوهش‌های دست اول و تازه و جدیدی را سید قاسم یاحسینی منتشر کرده است تا جایی که وی در این زمینه تبدیل به یک تاریخ زنده و شفاهی در حوزه جنوب و بوشهر شده است. به نظر می‌رسد که در آینده تاریخ بوشهر به قبل از یاحسینی و بعد از او تبدیل خواهد شد. البته در این زمینه از تلاش‌ها و پژوهش‌های عبدالکریم مشایخی نیز نمی‌توان چشم پوشید.
سید قاسم یاحسینی افزون بر تألیف کتب متعدد، مقالات و گزارش‌هایی مجزا و ارزشمند نیز در هفته‌نامه‌ها، روزنامه‌ها و خبرگزاری‌های منتشر کرده که هر کدام خود به تنهایی یک منبع ارزشمند و قابل استناد است. در حال حاضر نمی‌توان مقاله یا کتابی در حوزۀ تاریخ بوشهر یافت که در منابع و مآخذش اثری از چند کتاب یا مقاله سیدقاسم یاحسینی نباشد. آثار وی در زمرۀ بهترین و پرشمارترین منابعی قرار گرفته است که در ردیف منابع و مآخذ دیگران ذکر شده و ارجاعات متعددی به آثار وی به‌وجود آمده است.
این‌جا باید اشاره شود که وی علاوه بر تالیف کتاب، در انتشار آن نیز دستی داشته است؛ نشر «شروه» نخستین انتشاراتی بوشهر بعد از انقلاب به همت یاحسینی ایجاد شده که چندین کتاب هم منتشر کرده است. بعد از نشر شروه، نشر «شروع» راه‌اندازی شد که به گفته علی هوشمند، مؤسس و صاحب امتیاز این نشر، «شروع» الگوی و انگیزه خودش را از همین نشر شروه گرفته است که در حال حاضر به‌عنوان دومین و پرکارترین نشر بوشهر به حیات ادبی خود ادامه می‌دهد.
تا کنون صد و یک کتاب از یاحسینی منتشر شده است که البته صد و یکمین کتاب وی نیز با نام «از فیض فایز» به همت انتشارات شروع منتشر شده‌است. نخستین اثر یاحسینی با نام «فصل خاکستر، منتخب اشعار محمدرضا نعمتی‌زاده» است که با کمک نشر شروه سال ۱۳۷۰منتشر شد. میزان ارادت سیدقاسم یاحسینی به استادش جناب محمدرضا نعمتی‌زاده در کلام و سخنش آشکار است. با احتساب سن جناب یاحسینی، او نخستین اثر خود را در ۲۶ سالگی منتشر کرده و در مدت سه دهۀ زندگی ارزشمند خود، بیش از ۱۰۰ ارزشمند بر جای گذاشته است که در یک نگاه کلی تقریباً هر دهه با اندکی تفاوت، سی و سه چهار اثر منتشر کرده‌اند که تقریباً تمامی آنها از جمله منابع دستِ اول و مهم در زمینۀ مورد پژوهش است.
سبک نویسندگی یاحسینی بسیار روان و جذاب و دلنشین است. تحلیل‌های منطقی و منظم و حساب‌شدۀ وی در آثارش نوعی سبک مشخص و معلوم به نویسندگی وی داده است. از رویکردی کاملاً آکادمیک و کلاسیک و علمی در تحلیل‌های خود استفاده کرده و بارها احتمال پیدا شدنِ نتایجی جدید به غیر از یافته‌های خود در پژوهش‌هایش داده و پذیرفته است.
موضوعات کتاب‌های منتشر شده از یاحسینی تا کنون به این شرح است:
۱) در باب بوشهرشناسی، ۳۴ کتاب.
۲) در پردازش و معرفی شخصیت‌های جنوب، ۱۹کتاب.
۳) در وصف خاطرات در قالب مصاحبه با بیانی تاریخی که دربردارنده گستره‌ای از یک دوره یا جریان تاریخی است و تمام اطلاعات آن هم کشفی و استشهادی است، ۱۶ کتاب.
۴) در حوزه تاریخ استان با تبیین رفتارهای مقاومت با گرایش تاریخی، ۲۲ کتاب.
۵) درباره تاریخ ملی، ۹ کتاب.
از این صد و یک اثر، چهار عنوان با همکاری دیگران نوشته شده است:
۱) یادگارنامه حجت‌الاسلام والمسلمین حاج سیدمحمدحسن نبوی، با همکاری، عبدالکریم مشایخی، انتشارات بوشهر، چاپ اول، پاییز ۱۳۸۲.
۲) ۵۰۰۰ هزار سال تاریخ نگارش و کتابخانه‌های بندر بوشهر، با همکاری، عصمت‌السادات یاحسینی، انتشارات دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی بوشهر، چاپ اول، بوشهر، پاییز ۱۳۸۶.
۳) موسیقی بوشهر در عصر باستان،با همکاری محسن شریفیان، دانشنامه استان بوشهر، حوزه هنری بوشهر و انتشارات آینه کتاب، چاپ اول، تهران ـ بوشهر،۱۳۸۹.
۴) راه شاهی و راه آهن بوشهر به برازجان، با همکاری، سیده فاطمه یاحسینی، نشر هامون نو، چاپ اول، بوشهر، بهار ۱۴۰۱.
صدمین اثر یاحسینی با نام «مدرنیته و جنگ جهانی اول در بوشهر» است که زمستان ۱۴۰۱ با همکاری انتشارات «هامون نو» منتشر شد. این کتاب یکی از سه‌گانه‌های یاحسینی است که ایده نگارش آن را سیروس مقدم، کارگردان و مستندساز معروف، در ذهن استاد نشاند.
جریان از این قرار بود که سیروس مقدم از یاحسینی برای مشاوره در خصوص جنگ جهانی اول در بوشهر برای ساخت مستندی در سال ۱۳۹۵ بهره می‌برد. طرح یک سری پرسش‌هایی مانند نوع لباس سربازان، رنگ دکمه لباس و پوتین و نوع سلاح و چگونگی حرکت قطار از بوشهر به برازجان و نام خلبان هواپیمای جنگی انگلیس و هنگام ورود نخستین هواپیما یا بالن انگلیس در بوشهر و صدها سؤال دیگر که برای ساخت مستند نیازِ سیروس مقدم بوده، چندان جواب دقیق و قاطعی در دست یاحسینی برای ارایۀ آن نبوده و به این طریق شروع کتاب‌های سه گانه در ذهن وی ایجاد می‌شود.
البته این جریان گره می‌خورد با توضیح سیروس مقدم که در جنگ جهانی اول، بوشهری‌ها با ابزار مدرنیته مانند هواپیما و کامیون و مسلسل و … آشنا می‌شوند که نوعی دستاورد جنگ جهانی اول برای بوشهر است. گانه اول از سه‌گانه یاد شده، کتاب سال «آزارو؛ آنفلوانزای ۱۹۱۸ در بوشهر، انتشارات پاتیزه، چاپ اول، بوشهر ۱۴۰۰»، و گانه دوم، کتاب «راه شاهی و راه آهن بوشهر به برازجان»، با همکاری، سیده فاطمه یاحسینی، نشر هامون نو، چاپ اول، بوشهر، بهار ۱۴۰۱ و گانه سوم نیز همین کتاب «مدرنیته و جنگ جهانی اول در بوشهر» است.
کتاب «مدرنیته و جنگ جهانی اول در بوشهر» به هفت موضوع پرداخته است: سانسور و نوع و چگونگی آن در بوشهر از سوی انگلیسی‌ها در جنگ جهانی اول؛ ورود هواپیما و چگونگی بمب‌افکنی آن در خلال جنگ جهانی اول در بوشهر، ورود گرامافون به بوشهر، مبارزات مجتهد آیت‌الله سید عبدالله بلادی بوشهری؛ واسموس و روزنامه ندای حق و نشر آن در برازجان در خلال جنگ جهانی اول و فراماسونری در بوشهر و ماجرای نفت دالکی و تأثیر آن در روحیۀ استعمارگرایی انگلیس در جنگ جهانی اول و بعد از آن.
در این کتاب آمده که «در زمینه تکنولوژی مدرن و نسبت آن با جنگ جهانی اول در بوشهر نیز، پرسش‌های فراوانی وجود دارد. در خلال این جنگ، مردم بوشهر برای نخستین بار با برخی از جلوه‌های مدرنیته و مدرنیسم غربی مواجه شدند که تا پیش از آن هیچ تجربه خاصی از آنها نداشتند؛ اما این مدرنیسم و مدرنیته چه اندازه و چقدر در خدمت آنان بود و چقدر به آنان ضربه زد، فشار آورد و آنان را مورد آزار و اذیت قرار داد؟ در کل این مدرنیسم در خدمت آنان بود و یا به آنها خیانت کرد؟».
در زمینه سانسور و چگونگی آن از سوی انگلیس در این کتاب مباحث مفصلی بیان شده و تحلیل‌های ارزشمندی صورت گرفته است. انگلیسی‌ها سانسور را برای احاطۀ خودشان بر منطقه در بوشهر راه انداخته و هیچ نامهای بدون مُهر سانسور انگلیس در بوشهر رد و بدل نمی‌شد. تا جایی که از ورود روزنامه «حبل‌المتین» که یک روزنامه ضدانگلیسی بود، به بوشهر جلوگیری می‌شد.
در ادامه همین سانسور و سختگیری‌ها آقالبیب‌الملک شیرازی، سردبیر روزنامه مظفری در بوشهر تبعید شد و در نهایت، ارایۀ وثیقۀ۵۰۰۰ تومانی در بانک شاهی برای جلوگیری از فعالیت سیاسی بر ضد انگلیس، شرط اجازۀ ورود وی به بوشهر شد. انگلیسی‌ها نوشته‌ای با عنوان «بوشهر در تصرف انگلیس» بر تمبر کشور ما ساخته بودند و بر روی نامه‌های سانسور شده، زده می‌شد.
در بعضی از نامه‌ها نیز مُهر «در بوشهر سانسور شد» را روی پاکت نامه می‌زدند که نشانه سانسور شدن و ممیزی شدنِ آن نامه بود. «اشغالگران انگلیسی علاوه بر اعمال شدید و همه جانبۀ سانسور پستی، همچنین جلو ورود نشریات ضد انگلیسی چاپ شیراز و تهران به بوشهر را گرفتند. در مدخل ورودی بوشهر پُست بازرسی ایجاد کرده و حتی وارد شدن به بوشهر و کسانی که قصد خروج از این شهر و بندر مهم را داشتند، بازرسی بدنی می‌کردند».
انگلیسی‌ها هفتاد روز بوشهر را تصرف کرده بودند، نه در این زمان و نه بعدها، نتوانستند بر برازجان مسلط شوند. اداره پُست در برازجان نیز به تبعِ سانسور انگلیسی‌ها، اداره سانسور ایجاد کرده بودند و نامه‌ها را بازخوانی و سانسور می‌کردند و مواردی که به ضرر مقاومت ضدانگلیسی و به سود انگلیس‌ها بود، خط خورده می‌شد و بر روی نامه مُهرِ«به نام ملت ایران تفتیش شد» را می‌زدند.
هواپیمای جنگی برای نخستین بار از سوی انگلیسی‌ها برای کوبیدن مقاومت ضد انگلیسی به بوشهر وارد شد که مواضع زیادی از اعضا مقاومت ضدانگلیسی را بمباران می‌کردند. به نظر می‌رسد که در جنگ کُزی(تنگگ) که به وسیله هواپیمای انگلیسی بر سر رزمندگان ضدانگلیسی بمب ریخته شد و افراد زیادی در این جنگ شهید شدند. «ظاهراً نخستین بار در جنگ کوه کُزی(تنگک) هواپیمای انگلیسی‌ها وارد صحنۀ جنگ شده است».
ماجرای کشته شدن زنی در «خوی» (نام روستایی از توابع دشتستان) به وسیلۀ هواپیمای جنگی انگلیس که با چند روایت بیان شده، یکی از مباحث ارزشمند و تاریخی این کتاب است که در همین کتاب برای اولین بار با همکاری سیدفاطمه یاحسینی، فرزند استاد یاحسینی، در یک بررسی و دسترسی به «فروم» به نام«جنگ بزرگ و بخش جنگ‌های هوایی» معلوم و مشخص می‌شود که نام این خلبان چیست و زندگینامه‌ای نیز از وی در این کتاب درج شده است.
ورود گرامافون و ماجرای نفت (نفط) دالکی از دیگر موارد مطرح شده در این کتاب است که بر جنبۀ تاریخی کتاب افزوده است. زندگی و چگونگی ایستادگی و مخالفت و مقاومت آیت‌الله سید عبدالله مجتهد بلادی بوشهری نیز یکی دیگر از بخش‌های کتاب است که تافتۀ جدا بافته‌بودنش از سوی خود نویسندۀ در مقدمه به این شرح توضیح داده شده است:
«در میان مجموعه مطالب و مقالات دفتر حاضر، مقالۀ «تکاپوهای سیاسی و تبلیغی آیت الله بلادی در جنگ جهانی اول در بوشهر و شیراز » از نوع و لون دیگری است و چندان با مقالات دیگر این مجموعه همخوانی محتوایی ندارد. آیت‌الله بلادی؛ مجتهدی مبارز و آگاه به سیاست روز ایران، منطقه و جهان اسلام بود که وارد یک نبرد تمام عیار فکری و عملی با سیاست بریتانیا در جنوب ایران و بوشهر شده بود. نبرد یک مجتهد شیعه با دولتی مدرن و استعمارگر! شاید یکی از علل درج این مقاله در مجموعۀ حاضر نیز همین موضوع بوده است».
این کتاب به دکتر «کتایون وحدت» و پرفسور «ایرج نبی‌پور» تقدیم شده است که به استناد سخن نویسندۀ کتاب، بسیار به دانش و آثار آنها مدیون است.
منابع:
یاحسینی، سیدقاسم(۱۴۰۱) مدرنیته و جنگ جهانی اول در بوشهر، بوشهر، هامون نو.
