خبرنگاریِ عصر قاجار در بندر بوشهر
به مناسبت روز خبرنگار (۱۷ مرداد ۱۴۰۱)
یادداشتی از سیدقاسم یاحسینی
خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) در بوشهر، سیدقاسم یاحسینی، مورخ اجتماعی و روزنامه‌نگار:
«شهر و بندر بوشهر در شمار شهرهای پیشتاز ایران در عهد قاجار در زمینۀ خبرنگاری و خبرنویسی است. تاریخ خبرنگاری و خبرنویسی در بوشهر دستکم به اوایل قاجار باز میگردد! تاریخی که البته هنوز نوشته نشده است! ظاهرا نخستین سیستم خبرگیری در بوشهر از سوی کنسولگری بریتانیا در بوشهر طراحی و راه‌اندازی شد. سرویس‌های سیاسی و امنیتی انگلیس در بوشهر، با پرداخت پول و کالا، چندین بوشهری را اجیر کردند تا کلیه اخبار شهر بوشهر را به‌طور هفتگی برای آنان تهیه کرده، نوشته و به آنان تحویل دهند.
انگلیسی‌ها علاوه بر بهره‌برداری عملی و روزانه از این خبرها و گزارش‌ها، در تنظیم گزارشهای هفتگی، ماهانه و سالیانه خود به هندوستان و سفارت انگلیس در تهران و وزرارت خارجه بریتانیا در لندن نیز سود می‌بردند. این سیسم خبرگیری و خبرگزاری و ماهیت و کارکرد آن، چنان سرّی و مخفی بود که تا امروز نیز ما چیز زیادی از آن و نام و نشان مُخبرها نمی‌دانیم. البته نمونۀ کشف و افشاشده چنین پدیده‌ای، در فارسِ بزرگ، کتاب بسیار ارزشمند «وقایع اتفاقیه: مجموعه گزارشهای خِفیهنویسان انگلیس در ولایات جنوب ایران» است که در سال ۱۳۶۱ طبع شده و اتفاقاً حاوی اخبار مهم و قابل تاملی در باب بوشهر نیز است.
جدا از انگلیسی‌ها در بوشهر، ظاهراً نخستین خبرنگارهای بوشهری یا مقیم بوشهر، برای برخی از نشریات انگلیسی در لندن و همچنین نشریات انگلیسی و روزنامه‌های فارسی‌زبان چاپ هندوستان کار کرده و خبر ارسال می‌کردند اما تا امروز، اخبار نشریات انگلستان و هندوستان راجع به بندر و شهر بوشهر حتی مورد کاوش اولیه و ابتدایی نیز قرار نگرفته است؛ ولی با وجود این، رجوعی حتی سرسری به آرشیو این نشریات، بیانگر این نکته مهم تاریخی است که دستکم از نیمه اول عهد قاجار، شهر بوشهر دارای مُخبرهایی ایرانی یا غیرایرانی بودند که اخبار و تحولات شهر را برای برخی از نشریات منتشرشده در لندن و همچنین برخی روزنامه‌های انگلیسی‌زبان و فارسی‌زبان طبع هندوستان ارسال می‌کردند.
همین پژوهش‌های ابتدایی نشان داده که ده‌ها سال پیش از انتشار نخستین نشریه در ایران، کاغذ اخبار به سردبیری میرزا صالح شیرازی، برخی از نشریات فارسی‌زبان طبع هند، اخبار «بندر ابوشهر» را از خبرنگارهای خود در بوشهر به‌صورت تلگرافی یا گاه مکتوب گرفته و چاپ و منتشر می‌کردند. رونق این کار چنان بوده که حتی شادروان محیط طباطبایی در کتاب «تاریخ تحلیلی مطبوعات ایران» مدعی شده که میرزا صالح شیرازی، پدر ژورنالیسم در ایران، برای نخستین‌بار در دوران جوانی، در بوشهر با نشریات فارسی‌زبان طبع هند آشنا شده است، موضوعی که البته سخت قابل تردید و مناقشه است!
در دوران پادشاهی فتحعلی‌شاه قاجار، محمدشاه و ناصرالدین‌شاه، پارهای از نشریات چاپ هندوستان، مرتب اخبار و تحولات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی بوشهر/ ابوشهر را پوشش خبری می‌دادند. به‌دلیل خفقان و استبداد قجری، متأسفانه ما امروزه از ماهیت و نام و نشان حتی یکی از این خبرنگارها اطلاعی نداریم. آنان در کمال اختفا، به‌کار سخت و خطرناک خبرنگاری و خبررسانی مشغول بودند. اگر آن مخبرها/ خبرنگارها به چنگ مقامات بوشهری می‌افتادند، سخت عقوبت و مجازات می‌شدند.
چون از چند شماره روزنامه «کاغذ اخبار»، منتشر شده در زمان محمدشاه قاجار، از محرم ۱۲۵۳هـ.ق./ اردیبهشت ۱۲۱۶ خورشیدی، خبر چندانی نیست به‌درستی نمی‌دانم آیا اخبار بوشهر در کاغذ اخبارِ میرزا صالح شیرازی منعکس شده بوده یا نه، اما می‌دانم گردانندگان روزنامه «وقایع اتفاقه» (منتشر شده از سال ۱۲۶۷هـ.ق./ ۱۲۲۹خ) عنایت و توجه خاصی به اخبار بوشهر داشتند. این نشریه احتمالاً در بوشهر خبرنگار داشته است. خبرنگار آن نیز از مقامات دولتی شاغل در بوشهر بوده است.
در این رابطه، چندین سال پیش بنده به شادروان دکتر جمشید صداقت‌کیش پیشنهاد دادم مجموعه خبرهای روزنامه وقایع اتفاقیه در باب بوشهر را بیرون‌نویسی کنند که خوشبختانه این کار را انجام دادند و من آن کتاب ارزشمند را در مجموعه «دانشنامه استان بوشهر» با عنوان «اخبار بوشهر در نشریات دوران قاجار» در سال ۱۳۹۵ چاپ و منتشر کردم.
علاوه بر نشریات رسمی و دولتی، بسیاری از نشریات اپوزیسیون و چاپ خارج از کشور، هندوستان، ترکیه عثمانی، مصر و انگلستان نیز در بوشهر خبرنگار اختصاصی داشتند و اخبار و تحولات بوشهر را پوشش خبری می‌دادند. معروف‌ترین این نشریات، «حبل‌المتین» در هندوستان، «اخگر» در ترکیه عثمانی و «ثریا» در مصر بودند. روزنامه انقلابی و اپوزیسیون «حبل‌المیتن» در هندوستان در دوره‌های مختلف انتشار خود، خبرنگارهای چندی در بوشهر داشت. چند سال پیش (۱۳۷۸) دکترسیدجعفر حمیدی برخی از اخبار روزنامه «حبل‌المتین» درباب بوشهر را به همراه چند خبر از نشریات «جنوب» و «مظفری» در قالب کتابی به طبع رساندند، اما شمار اخبار و گزارشهای حبل‌المتین درباب بندر بوشهر چنان انبوه است که خود به‌تنهایی یک کتاب قطور خواهد شد، کاری که البته هنوز انجام نشده است!
در عهد مشروطیت، حتی زنان بوشهری نیز روزنامه حبل‌المتین را در بوشهر مطالعه می‌کردند. یکی از این زنان جرأت کرد و «با اجازه شوهرش» با نشریه مکاتبه کرد که من در کتاب «زن بوشهری در جنگ و فرهنگ» در این باب، مطالبی آورده و متن کامل آن نامه را ذکر کرده‌ام.
روزنامه انقلابی «اخگر» نیز خبرنگار ویژه در بوشهر داشت و اخبار این بندر جنوبی را پوشش میداده است. شمار این اخبار چنان است که میتواند دستمایه یک کتاب باشد، کاری که هنوز در انتظار تاریخ فرداست! جالب‌تر از همه تشکیلات پخش و توزیع روزنامه اپوزیسیون «قانون» چاپ لندن و به سردبیری میرزا ملکم خان ناظمالدوله، در بوشهر است. در کتاب «نامه‌های تبعید» که بیشتر مکاتبات میرزا آقاخان کرمانی با میرزا ملکم‌خان است و خانم هما ناطق آن را در سال ۱۳۶۸ خارج از کشور منتشر کرده است، نامه‌ای از میرزا آقاخان به ملکم در دست است که پرده از این تشکیلات مخفی در بوشهر برمی‌دارد. آقاخان نوشته که روزنامه قانون در بوشهر غوغا برپا کرده است (نقل به مضمون).
اما تاریخ تکاپوهای خبری و خبرنگاران در بندر بوشهر، این همه نیست! در سال ۱۳۱۸ قمری نشریه «طلوع» به سردبیری میرزاعبدالحمیدخان ثقفی ملقب به «متین‌السلطنه» چاپ و منتشر شد. این نشریه مصور و طنز بود. چون تا امروز حتی یک نسخه از این نشریه کشف و در اختیار قرار نگرفته است، درباب محتوای آن و بحث درباب شیوه و کیفیت خبرگیری و خبرنویسی این نشریه خودداری می‌کنم؛ اما کار اساسی و گام بلند در زمینه خبرنگاری و خبرنویسی را روزنامه «مظفری» کرد و برداشت.
روزنامه مظفری را باید مهم‌ترین و پیشرفته‌ترین روزنامه انقلابی، آزادیخواه و ضدانگلیسی بوشهر در سرتاسر عصر قاجار تلقی کرد. این روزنامه برای نخستین‌بار، علاوه بر بندر بوشهر، نه تنها در سرتاسر ایران، بلکه در هندوستان، مصر، اروپا، قفقاز و روسیه و عثمانی مشترک پذیرفت و عملا یک سیستم خبرگیری و خبررسانی بین‌المللی در بوشهرِ عصر قاجار تأسیس کرد. روزنامه مظفری تنها یک نشریه محلی نبود، یک نشریه فرامحلی و حتی فرامنطقه‌ای بود که در بوشهر منتشر می‌شد.
اخباری که روزنامه مظفری فرضا درباب جنگ ترانسوال (جنگ انگلیس در آفریقا)، جنگ روسیه با ژاپن و انقلاب ۱۹۰۵ روسیه تزاری منتشر کرد، در سرتاسر جنوب ایران منحصربه‌فرد بود. این روزنامه همچنین به شکل جنینی و ابتدایی پدیده‌ای را که امروز به «شهروندـ خبرنگار» معروف است، در بوشهر راه انداخت. چندین خبر، تحلیل و نامه از شهروندان بوشهری، ایرانی و حتی غیرایرانی چاپ و منتشر کرد. هنوز یک کار جامع و کامل درباب بوشهر در نشریه مظفری انجام نشده است!
روزنامه مظفری نخستین نشریه مدافع حقوق زنان در کل جنوب ایران و کرانه‌های شمالی و جنوبی خلیج فارس بود. این نشریه حتی در یکی از شماره‌های خود مقاله ـ گزارش مستقلی درباره نشریات خاص زنان در دنیا منتشر کرد و خبر از سردبیرها و خبرنگارهای زن در جوامع اروپایی داد. پدیده‌ای که در عصر قاجار و پیش از عصر مشروطه در ایران ناشناخته بود. من در سال ۱۳۹۳ مجموعه مقالات، خبرها و گزارشهای مربوط به زنان را در روزنامه مظفری بوشهر گردآوری و منتشر کردم و نشان دادم این نشریه چقدر در باب حقوق زنان، حتی در حوزه خبرنگاری و خبرنویسی، فعال و پویا بوده است.
همین مشی آزادی‌خواهانه و ضدانگلیسی مظفری بود که برایش مشکلات عدیده و هولناکی پیش آورد. سردبیر مظفری نویسنده و خبرنگاری بود به‌نام میرزا آقاعلی شیرازی که بعدها از طرف مظفرالدین‌شاه قاجار به «لبیب‌الملک» مُلقب شد. وی در طول بیش از ده ـ دوازده سال روزنامه‌نگاری و خبرنگاری خود در بوشهر، همواره میان دو تیغ استبداد داخلی و استعمار خارجی به‌سربرد. یک‌بار او را محکوم به اعدام کردند! به‌خاطر نوشتن یک مقاله ضدانگلیسی، با فشار و دستور کنسولگری انگلیس در بوشهر و به حکم حکمران بوشهر، او را در ملاء عام فلک کرده و شلاق زدند، بارها نشریه‌اش را توقیف و خودش را تبعید کردند. سرآخر نیز به دستور مستقیم انگلیسی‌ها، برای همیشه او را از بوشهر تبعید کردند. وی در خلال جنگ جهانی اول به عراق عرب و کربلا رفت و مدتی چند نشریه ضدانگلیسی چاپ و منتشرکرد؛ اما چنان در فشار روحی و روانی بود که در جوانی دق کرد و مُرد!
البته در پایان این یادداشت باید از روزنامه اصلاح و سردبیر شجاع، انقلابی و مشروطهخواه آن میرزا محمدرضا بوشهری دریسی هم نام ببرم. شجاع مردی که پس از کودتای لیاخوف روسی، از بوشهر فرار کرد و مدتی در جزیره هنگام مخفی شد و از آنجا خود را به هندوستان رساند و شروع به انتشار نشریه مشروطهخواه و ضد محمدعلی‌شاه قاجار، به نام «اصلاح» کرد. وی خبرنگارانی در بوشهر داشت که اوضاع سیاسی و اجتماعی شهر را رصد کرده و برای روزنامه اصلاح به هندوستان می‌فرستادند. «بوشهر در روزنامه اصلاح» میتواند دستمایه یک مقاله بلند باشد!
وضع و حال خبرنگاری در بوشهرِ عصرِ پهلوی و جمهوری اسلامی ایران نیز تاریخ پرفراز و نشیب و ضمناً طولانی دارد که در این یادداشت کوتاه که مربوط به عصر قاجار است، فرصت پرداختن حتی اجمالی به آن نیست. امیدوارم این موضوع روایت ناشده به زودی نوشته و در تاریخ مطبوعات ایران ثبت شود.»
