مکران؛ عسلویه به توان ۶!
گزارش از حسام مناهجی
(گزارش نشست «تحلیل اجتماعی-کالبدی طرح توسعه سواحل مکران» به همراه کامنت های سه نفر از حضار)
نشست گروه جامعه شهر انجمن جامعه‌شناسی با عنوان «تحلیل اجتماعی-کالبدی طرح توسعه سواحل مکران» عصر روز یکشنبه ۱۵ اسفند در سالن مطهری دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران برگزار شد.
عبدالوهاب شهلی‌بر دبیر گروه جامعه شناسی شهر در ابتدا با ذکر مختصری از کلیات بافت کالبدی و اجتماعی این منطقه به غفلت تاریخی در توسعه مکران اشاره کرد و گفت: در گذشته دور بندر پر رونق «تیس» در این منطقه وجود داشته و محل دسترسی تجار راه ابریشم به دریا بوده است.
سواحل مکران یکی از دو سه منطقه استراتژیک کشور است که تاکنون در سیاستهای آمایش سرزمین جایگاهی شایسته نیافته است. علی رغم جایگاه محوری که این منطقه در گذشته‌های تاریخی داشته در دوران مدرن، عملا منطقه‌ای حاشیه‌ای است که فقر و توسعه نیافتگی در آن جدی است، اما در چند سال اخیر در نظام سیاسی کشور عزمی برای توسعه سواحل مکران شکل گرفته که به نظر می‌رسد بیشتر برآمده از مناسبات گردش سرمایه و ضرورت‌های آن است.
به گفته شهلی‌بر گفتمان رایج توسعه را تنها در ابعاد فیزیکی و کالبدی درنظر می‌گیرد و توجهی به توسعه پایدار ندارد درحالی که سیاستهای اجتماعی طرح توسعه مکران در جهت بهره‌مندی مردم محلی باید بازتعریف شود و مسئله‌ایی که در ارتباط با طرح فوق مطرح می شود چگونگی منتفع کردن مردم بومی در کنار پی‌گیری منافع ملی است.
۷۰ مگا پروژه اقتصادی در مکران تعریف شده است
نخستین سخنران این نشست ایرج تاج‌الدینی رئیس دبیرخانه توسعه سواحل مکران بود که گزارشی از برنامه‌ها و سیاستهای دولت یازدهم در مورد توسعه سواحل مکران ارائه کرد.
تاج الدینی گفت در سال‌های اخیر مسئله آبادانی سواحل مکران به دلیل موقعیت استراتژیک آن در دو محدوده عملیاتی و راهبردی مورد توجه قرار گرفت. محدوده عملیاتی از سیریک شروع شده تا چابهار ۸۷۰ کیلومتر خط ساحلی و بیش از ۳۲۰ هزار کیلومتر مربع را شامل می‌شود و مسئول ستاد توسعه سواحل مکران معاون رئیس جمهور است و ۱۰ وزارت‌خانه، ۴ معاون رئیس‌جمهور و دو فرماندار هرمزگان و سیستان و بلوچستان عضو این ستاداند.
به گفته تاج‌الدینی جهت گیری توسعه اقتصادی در این ناحیه عملیاتی بر اساس ویژگی‌های منطقه خواهد بود و با توجه به اینکه معیشت مردم منطقه با شیلات و کشاورزی گره خورده است توجه ویژه‌‌ای به توسعه این بخش‌ها خواهیم داشت و یکی دیگر از صنایعی که پتانسیل منحصر به فردی برای توسعه دارد صنعت گردشگری است و حوزه ۱۴ منطقه گردشگری در کل منطقه عملیاتی تعریف شده است و از تمرکز در یک کانون جمعیتی اجتناب شده و تلاش شده است توزیع متوازنی داشته باشیم و در تمام این ساحل این مناطق پراکنده باشد.
تاج الدینی در خصوص ترانزیت و لجستیک کالا گفت: این منطقه کریدور شمال به جنوب است و کم‌هزینه‌ترین و امن‌ترین راه دسترسی کشورهای آسیای میانه به آب‌های آزاد است و اگر نخواهند از این مسیر عبورکنند مجبورند مسیر دو کشور ناامن افغانستان و پاکستان با توپولوژی خشن را انتخاب کنند.
در حوزه بازرگانی جزیره‌ای مثل سیری کوتاه‌ترین فاصله به عمان را دارد و به راحتی می‌توان بنادر سیری و جاسک را فعال کرد و با کشورهای حوزه خلیج فارس تعامل داشت.در زمینه نفت، گاز و پتروشیمی هم به دلیل نزدیکی به بازارهای هدف مثل هند سرمایه‌گذاری مزایای فراوانی دارد. در این منطقه پایانه نفتی جاسک وجود دارد که اگر به هر دلیلی امکان صدور نفت از خارک فراهم نبود به عنوان یک پایانه جایگزین میتواند مورد استفاده قرار بگیرد.
رئیس دبیرخانه توسعه سواحل مکران گفت در دریای عمان کمتر پروژه اکتشافی در حوزه نفت و گاز انجام شده است و این در حالی است که بسیاری از شرکت‌های خارجی مثل توتال و …تمایل بسیاری داشتند که در سواحل دریای عمان کار اکتشافی بکنند. همچنین با حضور نیروی دریایی ساخت و ساز در سال‌های اخیر ۳۰ برابر شده است و ۷۰ مگاپروژه در تمام حوزه‌های مورد بحث تعریف شده است. در ترانزیت هم برای شبکه ریلی ۶۱۰ کیلومتری چابهار-زاهدان مناقصه برگزار شده است که ساخت این شبکه سبب اتصال استان سیستان و بلوچستان به شبکه ریلی کشور و دسترسی به آب‌های آزاد می‌شود.د ر حوزه حمل و نقل دریایی هم توافق‌نامه‌هایی با هند، افغانستان وعمان داریم و توسعه بنادر در دستور کار قرار گرفته است.در منطقه جاسک حوزه نفتی تعریف کرده‌ایم و به دلیل مسائل زیست محیطی تمرکز توسعه در سمت غرب است.
به گفته تاج الدینی پیش‌بینی می‌شود که این پروژه‌های اقتصادی سبب مهاجرت گسترده کارگران و متخصصان غیربومی به منطقه شود به طوری که در افق ۱۴۰۴ جمعیت منطقه از ۴۰۰ هزار نفر به یک میلیون نفر خواهد رسید و در افق ۱۴۲۵ این زمان جمعیت در کل منطقه به ۵ میلیون نفر می‌رسد.
برای رسیدن به چرخه پایداری اجتماعی مورد انتظار در توسعه پایدار منطقه‌ای بر توانمندسازی مردم محلی تأکید شود و آموزش‌هایی متناسب با وضعیت جدید به آن‌ها داده شود.
ایجاد ۲۶۰ هزار فرصت شغلی در موج اول توسعه
رضا احمدیان مدیر فاز مطالعاتی این پروژه طرح بحث خود را با اشاره به تحولات کشورهای منطقه آغاز کرد و با استناد به تحقیقات مرکز پژوهش‌های مجلس در رابطه با سرمایه‌گذاری دهها میلیاردی کشورهایی مثل امارات، قطر و عمان از ضرورت توجه به این منطقه سخن گفت.
احمدیان با اشاره به مصوبه هیأت وزیران به تبدیل جاسک به بندر ترانزیت انرژی و قطب صنعتی مبنی بر صنایع پایین دستی نفت، گاز و پتروشیمی در سال ۱۳۸۹ و تشکیل کارگروه ویژه سواحل مکران در هیأت دولت در سال ۱۳۹۱ که به سرمایه گذاری‌ها منجر شده است نتیجه این مصوبات را توسعه‌برون زا میداند.
به گفته احمدیان با توجه به ابعاد پروژه‌های منطقه و مساحت ۳۲ هزار کیلومتر مربعی در اینجا با یک «عسلویه به توان ۶» روبرو هستیم و در صورتی که قرار باشد همان اشتباهات عسلویه اینجا تکرار شود این اشتباهات دیگر جبران‌پذیر نخواهد بود. درعسلویه نسبت جنسیتی یک به ۲۸۰ را داریم و این یعنی فاجعه و در بلند مدت باید منتظر تبعات اجتماعی و تعارضات بسیاری باشیم. در ساحل مکران هم تعادل‌هایی که در طی قرنها به وجود آمده قطعاً برهم خواهد خورد و برای تخفیف تبعات آن نیاز به برنامه‌ریزی داریم بنابراین برای محدوده مکران یک طرح ملی، دو طرح منطقه‌ای و سه طرح ناحیه‌ای در نظر گرفته شده است.
در این طرح‌ها پیش‌بینی شده است در موج اول توسعه تا سال ۱۴۰۴ حدود ۲۶۰ هزار شغل ایجاد بشود.
به گفته این کارشناس برنامه‌ریزی چندین کریدور توسعه در منطقه در حال شکل‌گیری است و جلوگیری از جدایی گزینی جنسیتی، طرد اجتماعی و فاصله بین جامعه محلی و میزبانان و اسکان غیررسمی از جمله چالش‌های پیش روی توسعه مکران است.
به گفته احمدیان تحرک بخشی به اقتصاد بومی باید در دستور کار قرار بگیرد و مراکز فنی و حرفه‌ای می‌توانند خدمات مورد نیاز و مهارت‌های خاص را به جامعه محلی آموزش دهند.
توسعه را تنها از بعد اقتصادی نبینیم
آخرین سخنران حسین ایمانی جاجرمی مدیر گروه جامعه‌شناسی شهر انجمن جامعه شناسی و عضو هیئت مدیره شرکت عمران شهرهای جدید بود.
ایمانی گفت در کشورهای پیشرفته ابتدا ارزیابی تأثیرات اجتماعی انجام می‌شود و سپس مداخله توسعه‌ای را آن هم در چنین سطح وسیعی انجام می‌دهند.
این استاد جامعه‌شناسی گفت بلایایی که بر سر خوزستان، بوشهر و عسلویه بر سر مردم و جامعه محلی آمده پیش چشم ما است و هر سرمایه‌گذاری اقتصادی باید با ملاحظات اجتماعی همراه باشد. شاید اگر پالایشگاهی و یا مرکز صنعتی ای نابود شود بتوانیم مجدد بسازیم ولی هویت تاریخی که در طی صدها سال به وجود آمده اگر از بین برود دیگر قابل بازیابی نیست.
به گفته ایمانی جاجرمی توسعه میتواند هم فرصت و هم تهدید باشد به شرطی که توسعه را تنها از بعد اقتصادی نبینیم توسعه میتواند یک فرصت باشد. باید ببینیم که مردم محلی و بومی تا چه حد و در چه سطحی در این تصمیمات کلان نقش دارند و وقتی که نظرات مردم محلی در تصمیمات کلان مربوط به اقلیم خود پرسیده نشود آن سرمایه‌گذاری چالش‌های بسیاری را به وجود خواهد آورد.
روزنامه وقایع اتفاقیه
***
کامنت های سه نفر از حضار
۱. افشین خاکی، پژوهشگر شهری
به نظر من مهمترین مساله ای که در این جلسه مشهود بود، تمامیت خواهی برنامه ریزان بود که خودشون را آکادمیک معرفی میکردند، اما هیچ اعتقادی به جامعه محلی نداشتند و جامعه محلی را فاقد ارزش میدانستند که در فرایند برنامه ریزی نقشی داشته باشند. این در حالیست که تیم مطالعاتی به راحتی و بدون موانع قانونی میتواند جامعه محلی را در نظر بگیرند. اگر جلسات بتواند بر این ذهنیت برنامه ریزان تاثیر بگذارد، با رسالت انجمن بسیار سازگار است.
۲. صدیق حسین زاده، فعال اجتماعی
در میان نشست های مختلف با موضوعات و میهمان متفاوت که روزانه و در جای جای پایتخت برگزار می شود یکی میان هزاران هم به نام “مکران” باشد غنیمت است، “نشست تحلیل اجتماعی و کالبدی طرح توسعه سواحل مکران” عصر روز ۱۷ اسفند ماه به همت موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران و گروه شهر و مطالعات منطقه‌ای انجمن جامعه‌شناسی ایران و دبیری دوست گرامی آقای عبدالوهاب شهلی بر در سالن شهید مطهری دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران برگزار شد.
نشستی که آقایان ایرج تاج الدین، رضا احمیدیان و حسین ایمانی جاجرمی از سخنرانان علمی تحلیلی آن بودند و فرهیختگانی چون حمیدالله سردارزهی، سید محمود حسینی ، استاد طاهری، نرجس خاتون براهوئی ، حافظ دهواری و دانشجویان بلوچ پایتخت هم استقبال بسیار خوبی از آن داشتند که برخی از این عزیزان در پایان نظرات کارشناسان به بیان دیدگاه خود پیرامون موضوع جلسه پرداختند.
بنده هم بعنوان یکی از حاضرین در نشست فرصت یافتم تا دیدگاه خود را در مورد مباحث مطرح شده توسط کارشناسان هر چند کوتاه و مختصر بیان کنم و سعی کردم توجه حاضران را به پدیده های طبیعی و اجتماعی مکران ببرم که امروز طبعات بد آن بر دوش مردم بلوچ ساکن سواحل مکران سنگینی می کند.
برای حاضران بیان داشتم که بی ترید اگر دولت به معنای کل آن(حاکمیت) در جهت رفع معضلات و پدیده های طبیعی چون خشکسالی و کمبود آب شرب و یا پدیده اجتماعی چون حاشیه نشینی به دنبال راه حلی جامع است باید آن را در میان مردمی بیابد که قرنها نه بلکه برای هزاران سال با این وضعیت و در این منطقه زندگی کرده اند، به تعبیر جناب آقای سردارزهی اگر “انسان محور توسعه است” انسان امروز یا بلوچ امروز در سواحل زیبای مکران چگونه نقشی می خواهد در این طرح توسعه ای داشته باشد؟ نقشی مستقیم و بی واسطه که در آن به بلوچ در ایرانی واحد اعتماد شده و یا نه هنوز هم میخواهیم با بی اعتمادی به همدیگر بنگریم و باز از توسعه حرف بزنیم!
۳. محسن صفابخش، از محققان پیش کسوت موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران
نشست مربوط به طرح توسعه سواحل مکران جلسه خوبی بود اما در این طرح نیز مانند سایر طرحهای توسعه کشور جای مطالعات اجتماعی و فرهنگی (ونه پیوست اجتماعی و فرهنگی ) خالی بود. مشاور محترم طرح در پاسخ به این پرسش که چرا در فرایند تهیه طرح بومیان و جامعه محلی وبه عبارت دیگر ذینفعان واقعی طرح توسعه سواحل مکران غایب بوده و یا در وضعیت انفعالی قرار دارند مشارکت جامعه محلی راضروری ندانست ! رابرت چمبرز در کتاب معروف خود تحت عنوان « واقعیت چه کسی به حساب میاید » ضمن انتقاد از رویکرد سنتی به پژوهش، مزایای روش ارزیابی مشارکتی روستائی را دراین میداند که برخلاف روش های قبلی آنان را(جامعه محلی را) تشویق نموده و ضمن توانمند ساختن آنان، به آنان اجازه میدهیم اطلاعات راجمع آوری، عرضه، تجزیه و تحلیل نموده، به برنامه ریزی و اقدام دست بزنند.
