زنان و حوزه ی بهداشت و پزشکی دارای ارتباط متقابل و پیوندهای دیرینه ای هستند. مراقبت های پزشکی و بهداشتی با نقش سنتی زنان در خانواده (در جریان تامین سلامت سایر اعضای خانواده و مراقب از بیماران و سالمندان خانواده) و بعدتر تداوم نقش مراقبتی زنان در فضای کار رسمی (در قالب پرستار، ماما و همچنین پزشک!) پیوند خورده است. به این ترتیب، زنان همواره مراقبت کنندگان از سلامت خانواده و جامعه به حساب می آمده و می آیند و البته امروزه پای به عرصه های تخصصی تری نظیر حرفه ی پزشکی آکادمیک و حضور در عرصه های تخصصی و فوق تخصصی آن نیز گذاشته اند به ویژه که در ایران با توجه به مسائل فرهنگی نظیر محرمیت و توصیه هایی که برای معاینه شدن زنان توسط زنان مشاهده می شود، با استقبال جامعه و مسوولان نیز مواجه شده است و حضور زنان در فضای آموزش آکادمیک پزشکی در ایران مورد تشویق قرار گرفت. این استقبال از جانب زنان نیز به نحوی زیاد شد که تنها وزیر زن پس از استقرار جمهوری اسلامی که خود اتفاقا وزیر بهداشت درمان و آموزش پزشکی نیز بود برای مواجهه با اقبال عظیم زنان برای ورود به رشته های دانشگاهی پزشکی حتی ناگزیر از اعمال سهمیه بندی جنسیتی شد تا قبولی های مونث رشته های پزشکی در کنکور دولتی ایران از پنجاه درصد فراتر نرود. چنین تصمیم هایی جای تعجب ندارد در شرایطی که در جامعه ی ایرانی همچنان تاکید بسیاری از مسوولان بر ایفای نقش های سنتی زنان به عنوان همسر و مادر است و بسیاری از زنان حتی در صورتی که به تحصیلات و قابلیت های حرفه ی پزشکی هم دست پیدا کرده باشند، بنا به تبعیت از همسر ممکن است از ایفای نقش شغلی باز بمانند و سرمایه گذاری ای که برای تحصیلات و تخصص ایشان می شود، ممکن است به ثمر ننشیند. در ایران و در سایر کشورها، تا چند ده سال پیش از این، تصویر پزشک معمولا با تصویر یک مرد تداعی می شد اما به تدریج تنوع جنسیتی برای چنین نقشی پدید آمده است و زنانی که در سطح حرفه ای به ایفای نقش پزشکی و طب می پردازند یا در مقام استاد دانشگاه به آموزش پزشکی مشغول می شوند رو به افزایش است. با این حال، شواهد حکایت از این دارد که زنان در مقام پزشک نیز در مقایسه با مردان آسیب پذیر تر هستند و بنا به جنسیت شان بیشتر در معرض تعرض و خشونت از جانب بیماران یا همراهان بیمار قرار می گیرند. یکی از نقش های حرفه ای در حیطه ی پزشکی و بهداشت که در ایران اتفاقا در فضای سنتی و روستایی پدیدار شد و با موفقیت زیادی هم روبرو شد نقش بهورزان روستایی است، به این ترتیب که نخستین بهورزان روستایی که در خانه های بهداشت روستایی خدمت می کردند غالبا از سطح سواد ابتدایی (حداقل پنج کلاس سواد) برخوردار بودند که در پی یک آموزش دو ساله توسط مسوولان وزارت بهداشت قادر و مجاز به ایفای نقش شغلی بهورز می شدند، حقوق دریافت می کردند و بنا به آشنایی شان با فرهنگ و زبان بومی و این که افراد روستا ایشان را خودی و امین تلقی می کردند، از شان و اعتبار والایی هم در میان افراد جامعه روستایی برخوردار می شدند. در مدت زمان طولانی تقریبا دو سوم بهورزان ایران را زنان تشکیل می دادند و از آنجا که مقرر بود معمولا دو بهورز در هر خانه بهداشت روستایی خدمت و همکاری کنند، در بسیاری از خانه های بهداشت روستایی این دو بهورز زن و شوهر بودند که به این ترتیب همکاری شان تسهیل می شد. یکی از عوامل موفقیت چشمگیر ایران در ارتباط با شاخص های بهداشتی در سالهای پس از استقرار جمهوری اسلامی را ناشی از عملکرد موثر همین بهورزان روستایی می شناسند که در کنار سایر عوامل اقتصادی سیاسی و اجتماعی نقش حائز اهمیتی در کاهش موالید و کاهش مرگ ومیر نوزادان و کاهش شاخص مرگ و میر مادران در مقایسه با کشورهای همسایه در منطقه داشته است. به این ترتیب، نسبت قابل توجهی از زنان روستایی ایران، در عین این که به ایفای نقش های سنتی همسری ومادری خود می پرداختند، به ایفای یک نقش شغلی نسبتا جدید نیز پرداختند که به نوعی تداوم مسوولیت سنتی زنان در جریان مراقبت از سلامت و بهداشت خانواده و جامعه ی محلی شان به حساب می آمد.
امروزه شاهد این هستیم که زنان در مقام پزشک و متخصص پزشکی در سطح وسیعی در جامعه ی پزشکی و در دانشکده ها و دانشگاه های پزشکی فعالیت می کنند، اما باید در نظر داشته باشیم که آنچه تحت عنوان “پزشکی سنتی” می شناسیم و در شرایط رقابت با طبابت مدرن و دانشگاهی همچنان در این جامعه و بسیاری دیگر جوامع اعم از توسعه یافته یا در حال توسعه، مورد اقبال مردم واقع می شود نیز همواره عرصه ی فعالیت درمانی زنان نیز بوده و هست و به ویژه در مسایلی که به زنان بیشتر مرتبط است یا مرتبط تلقی می شود شاهد مداخله ی درمانی زنان برای شفای ناباروری و امور مشابه ان هستیم. در فضای مدرن نیز، برخی از مدافعین حقوق زنان نسبت به تغییر و تحولی که در میزان مداخله و کنشگری فعال زنان در عرصه ی پزشکی مدرن طی قرن های اخیر پدیدار شده بدگمان و منتقد هستند و معتقدند پزشکی مدرن، سلطه ی مردان را در امر طبابت توسعه داده است، و به عنوان مثال، زایمان را از دست زنان که پیش از این تحت نظارت قابله ها و ماماهای خانگی در منزل صورت می گرفت، مبدل به عملی کرده اند که باید حتما در فضای بیمارستانی و تحت نظارت مردان به جریان درآید و به این ترتیب، به زعم ایشان، پزشکی مدرن، استقلال عمل زنان را محدود کرده وایشان را به موجوداتی وابسته به نظامی مردسالار تبدیل کرده اند. در برخی از جوامع توسعه یافته تر نظیر هلند، نهضتی در واکنش به همین اعتراض ها به راه افتاده و زنان را تشویق به انتخاب شیوه ی زایمان در خانه می کنند و تلاش دارند با توسل به نتایج پژوهش هایی که به عمل آمده، نشان بدهند که زایمان در خانه زنان را کمتر در معرض مخاطرات جسمانی و روانشناختی قرار می دهد و می توانند با بهره گیری از حمایت همسر، نظارت پرستارانی در خانه و فضای روانی مساعد خانه آرامش بیشتر و استرس کمتری را حین زایمان تجربه کنند.
شیرین احمدنیا، عضو هیات مدیره انجمن جامعه شناسی ایران