یک. جامعه مدنی مهم ترین و پایدارترین عامل همبستگی وخویشاوندی یک ملت است. جامعه مدنی از انجمن ها و تشکل های اجتماعی مستقل از دولت و سیاست تشکیل شده که در تصمیمات قدرت سیاسی نقش بسزا و تعیین کننده ای دارد. افزایش تولیدات صنعتی، رشد شهرنشینی، ازدیاد تحصیل کردگان و توسعه ارتباطات ایجاب می کند که احساس نیاز به جامعه مدنی در بین شهروندان گسترش یافته و افراد جهت رفع نیازهای خود در این خصوص اقدام به تاسیس، راه اندازی، توسعه و تکامل شوراها، ان جی او ها، مطبوعات، احزاب و حتا جنبش های اجتماعی نمایند. به جرات می توان گفت با بها دادن به جامعه مدنی ارزش هایی مانند مشارکت سیاسی، حقوق فردی و شهروندی، آزادی بیان، آزادی عقیده و فکر و… همراه با گفت و گوی انتقادی یا نظریه های رایج و گرایش های فکری غالب، باعث توسعه فرهنگ می گردد و این امر موجب تغییر و توسعه جامعه از سنتی به مدرن می باشد و بالعکس عدم توجه و بها دادن به جامعه مدنی سبب ریزش دیواره های همبستگی، ارتباطات و تبادل اندیشه ها می شود همانطور که در سال های ۸۴ تا ۹۲ دولت پوپولیست احمدی نژاد موجب این امر گردید.
دو. یکی از خصوصیات جامعه در حال توسعه؛ متکثر و چند وجهی بودن آن است. در این نوع جامعه افرادی با ایده ها، اندیشه ها و گفتمان های متفاوتی ظهور و رشد می یابند و گفتمانی بر دیگر گفتمان ها غالب می گردد. انجمن هامون ایران نیز بالتبع یکی از این گروه های سربرآورده در جامعه در حال توسعه استان بوشهر می باشد که پرداختن به موضوع جامعه مدنی را یکی از ضرورت های فعلی جامعه ی استان بوشهر تشخیص داده و در یک سال و اندی که از فعالیت آن می گذرد، گفتمانی به وجود آورده که در آن از تمامی ساحت ها و افکار عمومی موجود در جامعه در این خصوص استفاده نماید. این انجمن (بعضن با همکاری دیگر نهادهای فرهنگی و اجتماعی مستقل از دولت) تریبونی را در اختیار نخبگان و فعالان فرهنگی، اجتماعی و هنری قرار داده تا در آن این افراد به بیان پروژه ها و ایده ها و افکار خود پرداخته و مجالی برای درنگ و مکث کردن بر بعضی گفتمان ها و کلمات را در بین شهروندان ایجاد نماید. سایت انجمن هامون ایران نیز به آدرس www.hamooniran.ir نخستین تارنمای جنوب کشور می باشد که به طور خاص به جامعه مدنی در جنوب کشور پرداخته و با هدف پرداختن به حوزه های جامعه مدنی در جنوب و تفسیر مفاهیم و نهادهای فرهنگی دوره مدرن و معرفی و شناخت افراد آموزش دیده و متخصص در زمینه های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی در حوزه جنوب و… جامعه مدنی را در جهان سایبری و مجازی نیز جهت علاقمندان دنبال می کند.
چالش اصلی نهادهای مدنی خلیل موحد؛ نویسنده و مدرس دانشگاه
در باب نهادهای مدنی می توان از زاویه های گوناگون نگریست و از منظرهای مختلف آن را کاوید. یک سنخ نگاه، نگاه مفهومی و انتزاعی به ماهیت و چیستی سازمانهای مردم بنیاد و ارایه ی تعریفی جامع و مانع از آن هاست. نگرش دیگر اما رهایی از قید و بند چند و چون انفسی (ذهنی) درباره ی این نهادها، و در عوض، ورود به قلمروآفاقی (عینی) و شناسایی و بازخوانی مصادیق و بیان موضوع، روش، کارکردها و اهداف انضمامی و خارجی کلیت این بخش از جغرافیای جامعه ی بشری است. البته نهاد مدنی به عنوان یک اصطلاح جامعه شناسی و مندرج در حوزه ی سیاست و آیین کشورداری، این استعداد را دارد که در هر دو ساحت مفهوم و مصداق در نمایشگاه اندیشه ها عرضه گردد. نگارنده اما در این نوشتار کرانه مند و پر شرط و سنگلاخ، پس از معرفی نمونه هایی از نهادهای مدنی، به توصیف اجمالی برخی موانع و دست اندازهای برون سازمانی این دسته از کوشندگان عرصه عمومی می پردازد. منظور ما از نهادهای مردم بنیاد که در عرف سیاسی و اجتماعی میهن ما نیز البته بیشتر اسم و کمتر رسمی دارند عبارت اند از: احزاب غیرحاکم، منتقد و ناوابسته به قدرت، رادیو و تلویزیون، مطبوعات، اینترنت و دیگر رسانه های مستقل از گفتمان رسمی، تشکل ها و اتحادیه های صنفی، انجمن های فرهنگی، علمی و سیاسی، مؤسسات خیریه ی دینی و غیردینی، نهادهای حقوق بشری، هیأت های آیینی و دیگر سازمان های غیردولتی. (nongovernment organization) نهادهایی که در اصل مولود تخمدان دولت نبوده، از پستان حکومت شیر ننوشیده، بلکه محصول همکاری آگاهانه و مشارکت آزادانه ی بدنه ی اجتماعی است و اساسنامه و مرامنامه شان نیز ارمغان خرد جمعی اعضای آنها می باشد. وضعیت جامعه ی مدنی و سازمانهای مردم بنیاد در استان ما بوشهر، حال و روزی گسسته و یا متفاوت از آن چه در این مملکت بر این نهادها می رود ندارند و آسمان برای این نهادها در همه جای این سرزمین کم و بیش به یک رنگ است. در پهنه ی استان پرسابقه و فرهنگ مدار بوشهر، گرچه آمار دقیقی از کمیت نهادهای مدنی وجود ندارد؛ ولی از همین تک وتوک نهادهای مدنی شناخته شده نیز در عمل جز نام و عنوان، میراث چندانی باقی نمانده و همه زیر بار فشار سهمگین و ضربه های پیدا و پنهان حاکمیت کمر خم کرده اند. جریان ها و احزاب پیشینه دارغیرمذهبی چپ و یا راست، ملی و ملی- مذهبی بیرون از ساختار قدرت که افزون درسطح ملی، در ساحت منطقه ای و جهانی نیز برای اهالی پیگیرسیاست، کم و بیش نام های آشنایی هستند، به رغم پرنفوذ بودن اندیشه های آنها در میان لایه های اجتماعی، به علت اینکه جناح محافظه کار موجودیت و فعالیت سازمانی اصلاح طلبانه آن ها را در تضاد با منافع سیاسی و مالی خود ارزیابی می کند، در استان ما نیز مانند تقریباً کل کشور، هیچ تشکیلاتی ندارند. این داوری در باره ی تشکل های سیاسی نامداری مانند جبهه ی مشارکت و سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی که سالیانی در قدرت شریک بوده و چندی است که حاکمیت آنها را به خیل گسترده ی محذوفان ملحق کرده است، نیز با کم و زیادی صدق می کند. کارگزاران سازندگی نیز که اخیراً در مرکز از کمای سیاسی مدت دار خارج شده و فعالیت با برون داد بسیار محدود خود را از سر گرفته اند، در بوشهر نمودی ندارند. شعبه های انجمن اسلامی معلمان، کانون صنفی معلمان، انجمن اسلامی مدرسین دانشگاه خلیج فارس، حزب اعتماد ملی، خانه ی کارگر، حزب همبستگی، انجمن اسلامی پزشکان، انجمن اسلامی مهندسان ، مجمع پیروان خط امام و ائتلاف اصلاح طلبان در بوشهر با توجه به شرایط مالامال از ریزگرد و نفس گیر حاکم بر فضای سیاسی و اجتماعی کشور در سال های پس از خرداد ۸۸ و تا مقطع خرداد ۹۲، فاقد کنش های سازمانی بودند. بعضی از آن ها البته در پنج شش ماه اخیر در انتخاب حسن روحانی به عنوان رییس جمهور، انتخابات شوراها و معرفی گزینه هایی برای استانداری بوشهر، برخی فعالیت تشکیلاتی از خود بروز دادند. سازمان دانش آموختگان ایران (ادوارتحکیم) شعبه ی بوشهر نیز به رغم برخی فعالیت های گروهی در پس رویدادهای سال ۸۸ که بیشتر در قالب صدور بیانیه بازتاب می یافت، در یکی دوسال اخیر، چندان ظهور و نمود تشکیلاتی نداشته است. فضای اغلب مراکز دانشگاهی استان نیز مانند فضای عمومی جامعه حال و هوایی تک صدایی داشت. انجمن اسلامی دانشگاه علوم پزشکی که در دوره ی اصلاحات پر جنب و جوش بود و در اواخر عصر اصلاحات چراغش را خاموش کردند! دیگر هرگز سر بلند نکرد. انجمن های اسلامی آموزشکده های فنی دخترانه و پسرانه نیز گویا به سرنوشت همفکران خود در دانشگاه علوم پزشکی دچار شدند. در دانشگاه پیام نور، دانشگاه آزاد، مراکز علمی و کاربردی، مراکز تربیت معلم- اینک دانشگاه فرهنگیان- نیز انجمن های مستقل دانشجویی و تحول خواه اساساً امکان تولد نیافتند. در میان مراکز آموزش عالی بوشهر، انجمن اسلامی دانشگاه خلیج فارس اما یک استثنا بود؛ زیرا اعضای تحول طلب این انجمن به رغم فشارهای مضاعف درون و برون دانشگاهی که به توقیف چند باره ی اما موقت «مدارا»، نشریه ی ارگان انجمن و پرداخت هزینه های دیگر که میراث آن به دولت تدبیر و امید نیز رسیده است، انجامید، با امید به آینده، توانستند در حد توان، شعله ی خورشید اصلاحات را در فضای سرشار از یأس و سرخوردگی حاکم بر دانشگاه، فروزان نگه دارند.
اساس جامعه مدنی قانون مندی و پاسخگو بودن است امان الله شجاعی؛ عضو دور سوم شورای شهر بوشهر
جامعه مدنی زمانی وجود می آید که طبقه متوسط جامعه توان و امکان تشکل داشته باشد و بتواند در عرصه ها و حوزه های مختلف اجتماعی با حاکمیت و قسمت توده ای جمعیت کشور ارتباط داشته باشد.
در نبود زیرساخت جامعه مدنی… حیدر کاشف؛ نویسنده و فعال فرهنگی
اگر جامعه مدنی را حد میان مردم و حکومت بدانیم، روشنفکران در این بین حکم نقطه واصل دو جریان را دارند. الگوی موفق کشورهای توسعه یافته در ایجاد جوامع مدنی و توسعه سیاسی- مدنی گویای این نکته است که روشنفکران پرچمدار و راهبر مردم در شکل گیری جامعه مدنی بوده اند. پیشتر از نقش حکومتها و نظام استبداد شرقی و تاثیرات تاریخی آن بر عدم شکل گیری جوامع مدنی بسیار گفته اند، از همین رو و در چهارچوب استان بوشهر بجای طرح مباحث قدیمتر به باور من بایست به آسیب شناسی روابط مردم با راهبران غیرحکومتیشان که همانا روشنفکرانند پرداخت.
ذبح مطبوعات برای تضعیف جامعه مدنی یونس قیصی زاده؛ مدیر مسئول هفته نامه نسیم جنوب
حقیقت مطلب این که در سالهایی که مردم به آرامش در دولت اصلاح طلب خاتمی، امیدوارانه منتظر تحقق جامعه مدنی در کشور بودند، در این باره بسیار گفته و نوشته و سخن رانده شد، بطوری که شاید به همین دلیل دیگر موضوعی به نام جامعه مدنی، چندان جذابیتی برای عموم نداشته باشد. اما شاید بتوان همین عدم علاقه عمومی را نیز فرصتی دانست تا در فضائی غیر احساسی و عقلانی، به طور ریشه ای به مفاهیم و مقولات مربوط به این موضوع مهم پرداخته گردد.
جامعه مدنی ؛ جامعه لرزان اصغر حسام مقدم؛ عضو جامعه کنشگران مدنی برازجان
از حرکت های قابل تحسین در سال های اخیر که توسط انجمن هامون صورت گرفته پرداختن به مقوله مهم جامعه مدنی و توسعه آن و آشناکردن شهروندان با پاره ای از اصطلاحات و حقوق شهروندی می باشد. مبحث جامعه مدنی را نمی توان در این چند سطر واکاوی و جستجو نمود و یا تحلیلی جامع از شرایط اجتماعی منطقه هدف یعنی استان بوشهر و شهرستان دشتستان ارایه نمود ولی بنا به وظیفه به اختصار پاره ای از نقاط قوت و ضعف، تهدیدها و فرصت ها را بیان خواهم داشت.
مطالعه موردی نقش مدنیت در بوشهر غلامرضا دانش فر؛ عضو کمیته فرهنگی بنیاد رشد و توسعه
بوشهر بعنوان شهری در گهواره تمدن جهان و نمادی از همزیستی مسالمت آمیز این گروه های مختلف قوی و مذهبی ، شاید بنوعی موزائیکی از تمامی ایران باشد اما نقش سنت در درون اندیشه مردمان آن نوعی پراکندگی را در تمرکز مدنیت آن ایجاد کرده است. البته در ویژگی جادویی در تنوع اندیشه و تفکر در این شهر مشهور است. مسایل مبتلا به ایران به نظر می رسد در این شهر نیز دیده می شود اما زندگی در این شهر به ویژه از سالهای ۱۳۵۰شمسی به بعد با ورود صنعت و نیروهای فعال در آن و همبستگی این صنعت جدید و سابقه ارتباطات مردم با کشورهای حاشیه خلیج فارس، آفریقا و هند و ….. نوعی پذیرش برخی از مفاهیم مدنیت را برای مردمان آن آسانتر و سهل تر کرده است. توجه به قانون، آزادی و توجه به نظم، رفتار مناسب اجتماعی، مشارکت در امور شهروندی، دفاع از امنیت شهروندان و زندگی توام با شادی نسبتن سطحی و گاهی همراه با عمق، علاقمندی به نهادهای جمعی همچون ورزش ، نمایش، جشن های عمومی و توجه عمیق به سنت های اسلامی و عرفی نقشی از مدنیت و مدنی پذیری را در مردمان این شهر که ملاک ها و عناصر اصلی شهروند – دولت است را می توان دید اما در این خصوص مسایلی و چالش هایی چون :
ضعف مفرط نهادهای مدنی تشکیل شده به ویژه در پایان سالهای ۱۳۸۴ به بعد
را می توان از موانع عدم تحقق و جامعه پذیری در بوشهر دانست . اما آنچه که در این مدت توانسته ضعف این مسایل یاس و مشکلات را یپوشاند وجود رسانه های محلی و مجازی بوده که شاید بتوان گفت مهمترین نقش را در این چند مساله در از بین نرفتن بدنه نحیف جامعه مدنی در بوشهر بعهده داشته است و وجود چنین رسانه هایی شاید تنها تفاوت عمده بوشهر یا سایر نقاط ایران و عامل مهم زنده ماندن بدنه ضعیف مدنیت در بوشهر بوده است .
جامعه مدنی؛ راه ناتمام رضا شبانکاره؛ روزنامه نگار و فعال مدنی
۱- در حال حاضر با روی کار آمدن دولت تدبیر و امید و با توجه به شعارهایی که از جانب رییس جمهور و دولتیان در اهمیت جامعه مدنی و حمایت از آن ارایه می شود، نشان گر تحولات مثبتی است. این مهم در هشت سال(به ویژه در چهارسال نخست) دولت اصلاحات محمد خاتمی هم اتفاق افتد، اما با پایان رسیدن دولت اصلاحات و روی کار آمدن دولت احمدی نژاد، نگاه مثبت و باورمندی دولت به جامعه مدنی و اهمیت نهادهای مدنی از جامعه رخت بر بست. لذا با تفکر جدیدی که از جانب دولتیان و حتا در سطح استان بوشهر از سوی استاندار دولت تدبیر و امید ایجاد شده، انتظار می رود حوزه عمومی و فعالین فرهنگی، هنری و مدنی نسبت به ایجاد تشکل ها و انجمن های صنفی و مدنی اقدام کرده و با جذب سرمایه های اجتماعی نهال نحیف و لاغر جامعه مدنی را در سطح استان بوشهر بپرورارنند. به گمان من چنان چه نیروهای جامعه مدنی نتوانند به قوام بخشیدن تشکل های غیردولتی و جذب نیروهای اجتماعی خود اقدام کنند، چه بسا با تغییر دولت یا روی برگرداندن دولت از جامعه مدنی، باز هم شاهد ناپدیدشدن تشکل های مدنی و زوال جامعه مدنی باشیم. به مانند هشت سالی که پشت سر گذاشتیم و تجربه ی سهمگین و دشواری رو به فعالین مدنی به دست داد.
جامعه مدنی رقیب دولت نیست عباس جاودانی؛ کارشناس ارشد جغرافیا و برنامه ریزی شهری و فعال مطبوعاتی
جامعه مدنی؛ بخشی از زندگی عمومی انسان هاست که مستقل از دولت و در قالب انجمن، اصناف، احزاب، گروه ها، مجامع فرهنگی جریان می یابد و نقش واسطه میان فرد و دولت می باشد. جامعه مدنی بر مبنای اندیشه های جدید، دفاع از آزادی انسان، رعایت حقوق شهروندان، گسترش عقلانیت تفاهمی، محدود شدن قدرت دولت، حاکمیت قانون، وجود انجمن ها-نهادها و گروه های اجتماعی خودجوش و نیرومند، اعتقاد فراوان شهروندان نسبت به یکدیگر و همبستگی سیاسی و… استوار است. ملت ها در ادوار تاریخی به فراخور ظرفیتشان از نور جامعه مدنی بهره برده اند. برخی از نهادهای جامعه مدنی در قالب NGOها(سازمان های غیردولتی)، PVOها(سازمان های داوطلبانه خصوصی)، اتحادیه ها، باشگاهای شهری-تجاری، خیریه ها، گروه های زیست محیطی، شبکه های اجتماعی مجازی، کمپین ها، انجمن های متخصصین و…. تبلور می نمایند. این نهادها مردم منفعل را به شهروندانی فعال و مطالبه گر تبدیل می نمایند. در حقیقت جامعه مدنی رابط دولت و جامعه می باشد. در کشور ما و به تبع آن در استان بوشهر ارتباط دولت و جامعه در گذر زمان با فراز و نشیب هایی همراه بوده است. فضای سیاسی و اجتماعی حاکم بر جامعه نقش مهمی در رکود و توسعه جامعه مدنی دارد. به عنوان نمونه در دولت اصلاحات که در کل کشور بازار تشکیل و رونق نهادهای مدنی گرم بود در استان بوشهر نیزاین نهادها با استقبال خوبی مواجه شدند. زیرا حق مطالبه از سوی دولتمردان مورد پذیرش و نگاه امنیتی از فعالان مدنی برداشته شده بود. اما در دولت گذشته ضرورتی برای توسعه چنین نهادی هایی دیده نمی شد و این نهادها همواره سایه سنگین دولت را برعملکرد خود احساس می کردند.
آیا جامعه مدنی شکل گرفته است؟ سیروس بنه گزی؛ فعال فرهنگی
قبل از بحث و بررسی ضعف و فتور جامعه مدنی و یا قدرت و شوکت آن در استانی چون بوشهر، باید دید که اصلا ساخت سیاسی موجود اجازه نضج گرفتن جامعه مدنی را در کلیت جغرافیایی ایران داده است ، و اگر میدهد تا چه حدود؟ وبعد ببینیم این حدود مجاز تا چه حد میتواند در تصمیمات سیاسی و فرهنگی و اقتصادی و اجتماعی دولت اعمال قدرت کند.
جامعه مدنی دروازه ای به دولت دموکراتیک مجید عوض فرد؛ عضو جامعه کنشگران مدنی برازجان
صحبت از جامعه مدنی صحبت از نهادها، تشکل ها، گروه ها و افرادی است که مستقل از نهاد دولت عمل می کنند. جامعه مدنی پیش درآمدی است برای رسیدن به دولتی مدرن. رابرت پاتنام در کتابی که به فارسی ترجمه شده و در باره ی سرمایه ی اجتماعی است، یادآور می شود که جامعه مدنی موجب تقویت و نه تضعیف حکومت دموکراتیک می‌شود. پس استقلال نهادهای مدنی و نگاه انتقادی این تشکل ها به عملکرد دولت و حکومت نه تنها باعث تضعیف آن نمی شود بلکه حکومت ها را به سوی دولتی مدرن هدایت می کند.
دو ضعف عمده جامعه مدنی استان علی دارایی؛ دانشحوی کارشناسی ارشد حقوق در دانشگاه تبریز
جامعه مدنی، دو واژه ای که از یکسو همواره توسط اقتدارگرایان و تمرکز گرایان مورد هجمه های فراوان قرار گرفته و از سوی دیگر تاکنون بارها درباره اش در کتب و نشریات مطالبی خوانده ایم. محتوای موجود در این منابع، دو خصیصه جامعه مدنی را در میان دیگر خصایص آن برجسته می کند :
