بازتاب گنجینه‌های فرهنگی استان در نمایشگاه فصلی «میراث سیراف»؛
اشیائی که جبروت تاریخی سیراف باستان را فریاد می‌زنند
گزارشی از الهام بهروزی
سیراف از شهرهای باستانی ایران است که در جنوب و در استان بوشهر واقع شده است. این بندر کهن در دوره ساسانیان مبدا راه آبی ابریشم و رونق‌بخش روابط تجاری ایران با بلاد دور و نزدیک بوده است. به گفته سیراف‌پژوهان و مورخان، این بندر که با هدف رونق تجارت بازرگانی در عهد ساسانیان به‌وجود آمد، به‌دلیل تنزل موقعیت بندر بصره در پی آشوب‌های داخلی و اوج گرفتن روابط تجاری سیراف به همت دریانوردان و تجار سیرافی چون ناخدا سلیمان، ابوالحسن علی‌بن شادان سیرافی، ابوالحسن محمدبن احمدبن عمر سیرافی، ابوالعباس سیرافی، احمد بن علی‌بن منیر سیرافی و… به بندر تراز اول خلیج فارس مبدل شد.
به گواه برخی از منابع تاریخی و سفرنامه‌ها، این بندر در گستره خود خانه‌های عیانی کم‌نظیری را جای داده بود که متناسب با اقلیم جنوب و معماری منجسم و هماهنگ دوره ساسانیان ساخته شده بودند. این خانه‌ها عموما طبقاتی و منقش به گچبری‌های منحصربه‌فردی بودند. در این باره ابن‌حوقل در صوره‌الارض نوشته است: «از بزرگ‌ترین شهرهای اردشیر خوره [یکی از ولایت‌های پنج‌گانه فارس در ایالات فارس در عهد ساسانیان] سیراف است که شهر پر جمعیتی است و مردم آن پول‌های گزاف در ساختن بناها صرف می‌کنند.»
مطالعات باستان‌شناسی نشان می‌دهد که سیراف در قرون سوم و چهارم هجری بندری بسیار ثروتمند و پررونق بوده است اما این بندر در طی دو زلزله شدید در قرن پنجم ویران و بخش زیادی از آن در زیر دریا و کوه مدفون شد. امروزه از جبروت و ابهت این بندر باشکوه باستانی تنها سازه‌های دستکند آبی و استودان‌های زرتشتیان و برخی آثار دیگر باقی مانده که همین آثار کفایت می‌کند تا شکوه تاریخ آن را از لایه‌های کاوش‌های زمان‌بر بیرون کشید و از آن سخن به میان آورد.
وایت هوس، نخستین کسی بود که کاوش‌های باستان‌شناسی را در سیراف انجام داد؛ هرچند پیش از وی، مسیو بزارد و سرمارک اورل اشتین (اشتیان) از جمله باستان‌شناسانی بودند که از سیراف بازدید کرده بودند اما این وایت هوس بود که به مدت هفت فصل از سال ۱۹۹۹۶ تا ۱۹۷۳ به کاوش در این بندر باستانی پرداخت و با کشفیات ارزنده‌ای که داشت، بخش‌های مهمی از تاریخ ناخوانده و دفن‌شده سیراف را بازشناسی و بازنمایی کرد. وایت هوس در جریان کاوش‌های باستان‌شناسی خود مواد فرهنگی و محوطه‌های بزرگی را کشف کرد. بسیاری از اشیائی که او در محوطه‌های باستانی سیراف کشف کرد، امروزه در موزه بریتانیا ثبت و نگهداری می‌شوند و بخشی دیگر از آن هم در سه قاره متفاوت دنیا نگهداری می‌شود. در این میان، برخی از این اشیای تاریخی کشف‌شده در سیراف در موزه ملی نگهداری و برخی هم در موزه سیراف‌پارس این بندر کهن به نمایش گذاشته شده‌اند.
امسال فرصتی دست داد تا تعدادی از اشیای باستانی سیراف که بعد از کشف‌شدن از سوی دکتر وایت‌هوس به موزه ملی در تهران منتقل شده بودند، برای نخستین بار در نمایشگاهی مشترک در موزه منطقه‌ای خلیج فارس برای مدت‌زمانی مشخص به نمایش دربیاید. آثاری که گویای برخی از ناگفته‌های تاریخی این بندر کهن هستند.
مدیر موزه منطقه‌ای خلیج فارس بوشهر در این باره به بامداد جنوب گفت: نمایشگاه مشترک «میراث سیراف» حاصل همکاری موزه منطقه‌ای خلیج فارس و موزه ملی ایران با همراهی اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان بوشهر است که از ۱۵ بهمن امسال با نمایش ۱۴ اثر مربوط به اواخر دوره ساسانی- اسلامی (از قرن دوم تا چهارم هجری) کار خود را آغاز کرده است و تا پایان اسفند ادامه دارد.
گالیا حق‌پرست با بیان اینکه این نمایشگاه به مناسبت دهه فجر و در راستای شعار سال ۲۰۲۴ با عنوان «موزه‌ها برای آموزش و پژوهش» برگزار شده است، افزود: توسعه برنامه‌های آموزشی و نمایشگاهی موزه منطقه‌ای خلیج فارس و گسترش مناسبات فرهنگی با موزه‌های بزرگ کشور از مهم‌ترین اهداف برگزاری این نمایشگاه است. دیدن این نمایشگاه فرصت مناسبی برای علاقه‌مندان به تاریخ و فرهنگ فراهم می‌کند تا با بازدید از آن به گنجینه‌های فرهنگی خود نزدیک‌تر شوند.
وی در خصوص آثار ارائه‌شده در نمایشگاه مشترک «میراث سیراف» توضیح داد: آثار این نمایشگاه حاصل کاوش و تلاش‌های دکتر وایت هاوس و گروهش در سال‌های ۱۹۹۶ تا ۱۹۷۳ میلادی برابر با سال‌های ۱۳۷۴- ۱۳۵۱ است که پس از کشف به موزه ملی ایران تحویل داده شده بود و اکنون پس از ۵۲ سال به صورت امانی به بوشهر منتقل شده و در موزه منطقه‌ای خلیج فارس به نمایش عمومی درآمده است. این آثار شامل ظروف سفالی، کاسه‌ها و خمره‌های لعابی، پیه‌سوز سفالی و مفرغی، زنگوله مفرغی، گچبری تزئینی و نیز جای دوات گچی با تزئینات گچبری و نیز یک عدد پیکرک انسانی مفرغی می‌شود که به صورت امانی تا پایان اسفند در موزه منطقه‌ای خلیج فارس به نمایش در می‌آیند. این آثار از سوی تیم مشترک انگلیسی و ایرانی در جریان کاوش‌های باستان‌شناسی در سیراف کشف شده‌اند.
حق‌پرست با اشاره به شکوه تاریخی بندر سیراف در قرون اولیه اسلامی یادآور شد: بندر سیراف در فاصله قرون اول تا چهارم هجری قمری (برابر با فرون ششم تا دهم میلادی) مهم‌ترین بندر جهان اسلام در کرانه‌های شمالی خلیج فارس به شمار می‌رفته است. در واقع دروازه تجارت ایران با مناطق مهمی چون حوزه اقیانوس هند، چین و شمال و شرق افریقا بوده است که آثار به نمایش درآمده در این نمایشگاه شاهدی بر این روابط مهم و گسترده است.
این پژوهشگر حوزه میراث فرهنگی با اشاره به وجود کارخانه سفال‌سازی در سیراف باستانی بیان کرد: در شهر سیراف کارخانه‌ای با کوره‌های سفال‌سازی وجود داشته که سفالهای آن را به سواحل خلیج و دیگر نقاط حمل می‌کرده‌اند، بنابراین پیدایش ظروف سفالی در این منطقه دور از انتظار نیست؛ اما کشف کوزه‌ها و ظروفی مانند ظروف چینی آبی و سفید رنگ و لعابدار نشان از اهمیت تجارت سیراف با آسیای جنوب شرقی دارد که در تعاملات تجاری به این شهر وارد شده‌اند و همسویی تمدن‌ها را در مقایسه این آثار می‌توان یافت.
وی یکی از آثار منحصربه‌فرد به نمایش درآمده در این نمایشگاه را کوزه یا گلدانی به ارتفاع ۱۸/۳ سانتی‌متر که پوشیده از لعابی قهوه‌ای و با فاصله کوتاهی از پایه متوقف شده است، معرفی کرد و در باره آن توضیح داد: در بالای این ظرف نقش برجسته‌هایی از گل و گیاه دیده می‌شود. البته این کوزه در گذشته دارای دو دسته بوده ولی اکنون فاقد دسته است. وایت هاوس این ظرف را در فصل پنجم کاوش خود در سال‌های ۱۹۷۱ـ۱۹۷۰ در محوطه‌ای باشکوه که به اعتقاد او در گذشته قصر یک بازرگان ثروتمند یا مرکز اقامت فرماندار یا حاکم شهر بوده، جسته است.
حق‌پرست کتیبه‌‌های گچبری شده را دیگر اثر قابل درنگ و فاخر نمایشگاه «میراث سیراف» دانست و گفت: این کتیبه از گچبری‌های شکسته بنای مسجد جامع است که بخشی از آن در فصل دوم حفاری وایت خوس یعنی در سال ۱۹۶۷ و تکه سوم آن در فصل سوم کاوش در وضوخانه مسجد یعنی در سال ۱۹۷۰ پیدا شده است. این کتیبه که وقفی و اهدایی بوده طولی به اندازه ۶۸ سانت دارد و دارای سه خط نوشته است که به این شرح است: «بسم الله الرحمن الرحیم هذا ما اَمَر به الامیر/ اب الدّوله عزّا لمله نصیر الامه حما(ل)/ (الم) عالی کامرو ابن هزار اسب بن کا).
مدیر موزه منطقه‌ای خلیج فارس بوشهر که یکی از کامل‌ترین موزه‌های منطقه‌ای ایران شناخته می‌شود، کوزه بزرگ با لعاب سبز و آبی را نیز اثری بسیار مهم و ارزشمند خواند که در این نمایشگاه در معرض دید عموم قرار گرفته است و در خصوص آن توضیح داد: این کوزه شبیه به سفال دوره ساسانی است که تزئین برجسته حاشیه آن با طرح گیاهی به روشی به نام فن باربوتین انجام گرفته است. این تکنیک اغلب در ساختن ظروف سفالی بدون لعاب به کار می‌رفته است. این کوزه که ارتفاقی ۴۴ سانتی‌متر دارد هم در محوطه مسجد جامع به همت تیم دکتر وایت هاوس پیدا شده است.
یادآوری می‌شود، نمایشگاه مشترک «میراث سیراف» تا پایان اسفند ۱۴۰۳ در دو نوبت صبح (ساعت ۸ تا ۱۲) و یعد از ظهر (ساعت ۱۵ تا ۱۸) پذیرای بازدید دوستداران تاریخ و فرهنگ ایران است. در پایان این نوشتار باید به این نکته اشاره کرد با توجه به اینکه بوشهر خود دارای موزه‌ای کامل و به‌روز به نام موزه منطقه‌ای خلیج فارس است، می‌طلبد که با رایزنی لازم، این آثار امانی برای همیشه به این موزه منتقل و در بخش سیراف به نمایش گذاشته شود تا آثار با زبان رساتری فرهنگ‌مندی و متمدن بودن این منطقه به‌ویژه سیراف باستانی را به رخ بکشد.
نگارنده با بازدیدی که از این نمایشگاه مشترک در موزه منطقه‌ای خلیج فارس داشت، رد پای هنر و جبروت تاریخ و فرهنگ مردمان سیراف را در آثار به نمایش گذاشته‌شده به‌وضوح دید. در این آثار از متمولی و برخورداری مردمان سیراف در قرون اولیه اسلامی تا باورها و اعتقادات آن‌ها و اشتراکات فرهنگی ایران با برخی از سرزمین‌ها پرده برداشته شده است. آثاری که ورای بعد زیباشناختی، مولفه‌های تاریخی ارزشمندی را برای شناخت تاریخ و تمدن رواج‌یافته در جنوب ایران به‌ویژه سیراف در اختیار تاریخ‌پژوهان و فرهنگ‌وران امروزی قرار می‌دهد.