اما و اگرهای توسعه کشت دیم در خشکسالی‌های ایران
دیمزارها، کوچک و کم‌بهره
در حال حاضر تنها نزدیک به شش میلیون هکتار، یعنی کمتر از یک‌سوم از کل سطح قابل کشت دیم، در کشور فعال است و بیشترین حجم کشاورزی ایران آبی است.
روزنامه پیام ما
مطابق آخرین نقشه پهنه‌بندی اقلیمی ایران که از سوی مؤسسه تحقیقات کشاورزی دیم کشور تهیه شده است، حدود ۵۱.۸ میلیون هکتار از اراضی کشور اقلیم مناسبی برای کشت دیم دارند. همچنین، با کسر اراضی دارای شیب تند، زمین‌های مسکونی و تجاری، راه‌های مواصلاتی و اراضی زراعی آبی و باغات و مناطق جنگلی، حداقل ۲۰.۷ میلیون هکتار از این اراضی علاوه‌بر اقلیم مناسب دارای منابع خاک مناسبی نیز برای کشت دیم هستند. بااین‌حال، طی ۱۰ سال اخیر توسعه دیمزارها مطابق با انتظار دولت‌ها پیش نرفته است. طبق آمار منتشرشده از سوی این نهاد، در حال حاضر تنها نزدیک به شش میلیون هکتار، یعنی کمتر از یک‌سوم از کل سطح قابل کشت، فعال است. کارشناسان بخش کشاورزی می‌گویند خرد بودن اراضی و پایین بودن بهره‌وری در آن، همچنین تغییر کاربری اراضی و به‌روز نبودن علم کشاورزان برای کشت دیم از مهمترین عوامل عقب ماندن دیم‌کاری از برنامه‌های دولت است.
آذر سال گذشته بود که هم‌زمان با تأکیدهای وزارت جهادکشاورزی، مبنی‌بر ضرورت کشت براساس الگوهای تعیین‌شده برای هم منطقه، مؤسسه تحقیقات کشاورزی دیم کشور اعلام کرد «با اجرای طرح جهش تولید در دیمزارها برآورد می‌شود که عملکرد تولید گندم دیم در کشور با ۵۰ درصد افزایش، از یک تن در هکتار به ۱.۵ تن برسد.»
این خبر درحالی اعلام شد که حدود ۴.۵ میلیون هکتار سطح زیر کشت گندم دیم در کشور است که با در نظر گرفتن عملکرد یک تن در هکتار یعنی سالانه حدود ۴.۵ میلیون تن گندم دیم در کشور تولید می‌شود.
با کسر اراضی دارای شیب تند، زمین‌های مسکونی و تجاری، راه‌ها و اراضی زراعی آبی و جنگلی، حداقل ۲۰.۷ میلیون هکتار از این اراضی دارای اقلیم و خاک مناسب نیز برای کشت دیم هستند
همچنین مطابق با این خبر، پیش‌بینی وزارت جهادکشاورزی این بود که عملکرد تولید گندم دیم از یک تن در هکتار به ۱.۵ تن در هکتار افزایش یابد که این، به‌معنی افزایش ۵۰ درصدی عملکرد تولید گندم در دیمزارها است و تولید این محصول از ۴.۵ میلیون امکان ارتقا تا ۹ میلیون تن را نیز دارد که در این‌صورت با در نظر گرفتن تولید گندم آبی به خودکفایی می‌رسیم. مهمترین محصولات زراعی دیم کشور گندم، جو و نخود به‌ترتیب با ۴.۵، ۱ و ۴ میلیون هکتار سطح زیر کشت است. عدس، کلزا، گلرنگ، بالنگوی شهری، کاملینا و محصولات علوفه‌ای ماشک، خلر و نخود علوفه‌ای نیز در حال حاضر سهم کمتری در دیمزارها دارند.
اقبال گندم بالاتر است
با سیاست‌های حمایتی خاصی که برای تولید گندم در کشور وجود دارد و نرخ خرید تضمینی مناسبی که برای گندم در مقایسه با سایر محصولات زراعی اعلام شده است، کشاورزان تمایل بیشتری برای کاشت این محصول دارند و این موجب می‌شود سایر محصولات مورد توجه دیم‌کاران قرار نگیرند.
طبق اعلام وزارت جهادکشاورزی متوسط عملکرد گندم و جو دیم در سال‌های گذشته حدود ۱یک تن در هکتار بوده است و هرساله حدود ۴.۵ میلیون تن گندم و یک میلیون تن جو در دیمزارهای کشور تولید می‌شود. البته حفظ این میزان تولید باتوجه‌به واقعیت‌های موجود حاصل همت کشاورزان است؛ زیرا در سال‌های اخیر شرایط زراعت دیم در مقایسه با گذشته با محدودیت‌های اقلیمی شدیدتری به‌ویژه خشکسالی‌های متوالی مواجه است.
اما کارشناسان بخش کشاورزی می‌گویند گرچه به‌نظر می‌رسد کشت دیم در کنار مدیریت منابع آبی و کمک به حفظ خاک بتواند به تأمین امنیت غذایی هم کمک کند، اما چالش‌های زیادی هم به‌همراه دارد.
ارقام مناسب کم است
«مجتبی حسینی»، کارشناس کشاورزی، می‌گوید: «یکی از مشکلات تولید در برخی مناطق نبود بذر ارقام مناسب و کشت توده‌های بومی حساس به ورس و بیماری، به‌ویژه در گندم و نخود، است. البته وزارت جهادکشاورزی هم به این موضوع واقف است و برای آن برنامه‌ریزی کرده است. با وجود اینکه این وزارتخانه تلاش کرده است این چالش را تا حد زیادی رفع کند، اما همچنان وجود دارد و یکی از عمده‌ترین دلایل تمایل کشاورزان به کشت دیم به حساب می‌آید. البته تا سال گذشته مؤسسه تحقیقات دیم برای کل محصولات زراعی دیم کشور ۱۰۸ رقم زراعی معرفی کرده است.»
به‌گفته او، موضوع توسعه کشت دیم به‌خاطر ویژگی‌های خاص اقلیمی و آبی ایران در همه دولت‌ها مورد توجه بوده است و هر دولتی بسته به نوع نگرش در بخش کشاورزی تلاش کرده است تا آن را ساماندهی کند: «نکته مهم این است که موضوع کشاورزی در همه دولت‌ها به‌ویژه در بخش محصولات استراتژیک بسیار اهمیت داشته است. موضوع انتقاد به سیاست‌های خودکفایی را کنار بگذاریم که الان مجال گفت‌وگو پیرامون آن نیست. اما همه دولت‌ها در حالت کلی نگاهی به موضوع ساماندهی و البته بهینه‌سازی کشت دیم داشته‌اند. برای برخی محصولات ارقام جدید و پرمحصولی معرفی و دستورالعمل‌های زراعی تحول‌یافته متناسب با شرایط اقلیمی جدید نیز ارائه شد. ولی برای توسعه کمی و به‌ویژه کیفی محصولات زراعی دیم لازم است چالش‌های کلانی که بخش کشاورزی را تهدید می‌کند، در نظر گرفته شود. در حال حاضر، فاصله قابل‌توجهی بین میزان پتانسیل تولید قابل‌دستیابی دیمزارهای کشور از میزان تولیدشده وجود دارد.»
حسینی ادامه می‌دهد: «کشت دیم و آبی در ایران، هر دو، معمولاً بر اراضی خرد و کوچک انجام می‌شود و این موضوع یکی از مهمترین موضوعاتی است که بهره‌وری کشاورزی را پایین نگه می‌دارد. زمین کوچک برای سرمایه‌گذاری و توسعه و مکانیزاسیون مناسب نیست. البته این را هم بگویم که الزاماً بهره‌وری ارتباطی با کاهش مصرف آب ندارد؛ بلکه راندمان شما را به‌ازای میزان معینی از مصرف آب نشان می‌دهد. همین بهره‌وری پایین که در مورد کشت دیم پایین‌تر از کشت آبی است، خودش باعث عدم تمایل کشاورزی به کشت دیم می‌شود. اگر نتایج سرشماری کشاورزی که در حال کشاورزی حفاظتی یک نظام زراعی با دیدگاه تولید کشاورزی پایدار با حفاظت از منابع تولید است. سه رکن اصلی کشاورزی حفاظتی عبارت است از رعایت بی‌خاک‌ورزی (کاشت بدون شخم توسط کارنده‌های مستقیم) و رعایت کم‌خاک‌ورزی (شخم با چیزل و حذف گاوآهن برگردان‌دار)، رعایت تناوب زراعی با محصولاتی مثل علوفه دیم و حبوبات و حفظ بقایای محصول قبلی برای پوشش سطح خاک است. کشاورزی دیم در همین دسته قرار می‌گیرد، اما باید الزامات آن برای کشاورز فراهم شود.»
جامانده از برنامه‌ها
مطابق آخرین نقشه پهنه‌بندی اقلیمی ایران، تهیه‌شده از سوی مؤسسه تحقیقات کشاورزی دیم کشور، حدود ۵۱.۸ میلیون هکتار از اراضی کشور اقلیم مناسبی برای کشت دیم دارند و مطالعات ما نشان داد با کسر اراضی دارای شیب تند، زمین‌های مسکونی و تجاری، راه‌های مواصلاتی و اراضی زراعی آبی و باغات و مناطق جنگلی، حداقل ۲۰.۷ میلیون هکتار از این اراضی علاوه‌بر اقلیم مناسب دارای منابع خاک مناسبی نیز برای کشت دیم هستند. باوجوداین، در حال حاضر تنها نزدیک به شش میلیون هکتار (کمتر از یک‌سوم از کل سطح قابل‌کشت) فعال است، همچنین بخشی از اراضی قابل کشت نیز هرساله به‌صورت آیش باقی می‌ماند.
به استناد همین آمار در حال حاضر عملکرد بالفعل محصول زراعی گندم حدود یک‌پنجم متوسط عملکرد بالقوه آن است و لحاظ کردن فرصت‌های توسعه سطح زیرکشت و ارتقای عملکرد در واحد سطح، ظرفیت بالقوه کشاورزی دیم در ایران با سرانه مصرف فعلی کفاف تأمین گندمِ ۲۸۴ میلیون نفر را خواهد داد.
کارشناسان کشاورزی پایدار یک سؤال را روی میز مدیران قرار می‌دهند: «چرا با وجود محدود بودن منابع آبی تجدیدپذیر در کشور چرا باید اولویت اصلی وزارت جهادکشاورزی، توسعه کشت آبی باشد نه کشت دیم؟»
حسینی اصلاح جهت‌گیری تحقیقات کشاورزی به‌ویژه اصلاح ارقام زراعی مناسب با کشت دیم، به‌جای وارد کردن ارقام از کشورهای دیگر، اصلاح زیرساخت‌ها از جمله تجمیع اراضی و تسهیل دسترسی کشاورزان به اراضی دیم از طریق توسعه راه‌های مواصلاتی، به‌روزرسانی شیوه‌های ترویج و آموزش، توسعه استفاده از ارقام اصلاح‌شده توسط کشاورزان را به‌عنوان ضروریات توسعه کشت دیم معرفی می‌کند: «علاوه‌بر همه اینها، به‌کارگیری برخی روش‌های بهزراعی مانند سیستم‌های لی‌فارمینگ (کشت گیاهان لگومی در تناوب با گیاهان زراعی) و حذف آیش‌گذاری، توسعه خاک‌ورزی حفاظتی، به‌کارگیری نهاده‌های با کیفیت و مدیریت صحیح آنها، تلفیق دامپروری و زراعت، توسعه فناوری‌های نوین کشت دیم و همچنین ارتقای سطح دانش عملیاتی کشاورزان باید در اولویت‌های برنامه‌ریزی و دستورکار واحدهای زراعی قرار گیرد.»
پنج سال برای جبران
مرکز تحقیقات کشت دیم کشور آماری منتشر کرده است و در آن مدعی است ظرفیت‌های کشت دیم کشور با اجرای یک برنامه منسجم و جهادی در بازه زمانی پنج‌ساله می‌تواند به بهبود معنی‌داری برسد، اما «کامبیز بازرگان، رئیس هیئت‌مدیره انجمن علوم خاک ایران» معتقد است در راه توسعه کشاورزی پایدار ایران و به‌ویژه گسترش کشت دیم مشکلاتی وجود دارد که همه فقط مربوط به وزارت جهادکشاورزی و این بخش نیست. او می‌گوید: «کشور ایران حدود ۱۸.۵ میلیون هکتار اراضی کشاورزی دارد و سرانه زمین کشاورزی در ایران کم و حدود ۰.۱۸ هکتار است. باتوجه‌به افزایش جمعیت کشور و تنوع پیدا کردن سبد غذایی مردم و استفاده از چندین مرحله فرآوری، بهره‌وری پایین آمده است و بنابراین، کشورهای پیشرفته نیز بر حفظ اراضی توأم با افزایش بهره‌وری تأکید دارند. مدیران حوزه مسکن بیشتر از ظرفیت کشور و به‌صورت غیرکارشناسی‌شده در قانون آورده‌اند که حداقل ۰.۲ درصد اراضی باید به توسعه روستاها و شهرها برای توسعه مسکن اختصاص داده شود. این قانون اشتباه است و مجوز تغییر کاربری برای ۱۳.۵ میلیون هکتار اراضی کشاورزی صادر کرده است.»
به‌گفته او، ۲۸۷ هزار هکتار مجموع مساحت طرح‌های هادی سه استان مهم شمالی کشور است و از این مقدار ۱۵۰ هزار هکتار باید در زمین‌های کشاورزی باشند. پس این طرح‌ها چگونه اجرا شوند؟ وقتی آمار نشان می‌دهد جمعیت روستایی رو به کاهش است، اشتباه است که به روستاها اجازه توسعه می‌دهیم؛ زیرا این کار به‌معنی تبدیل شدن اراضی به ویلاست: «فائو ۱۱ کارکرد برای خاک نام برده که مهمترین آن حتی با آمدن شیوه‌های نوین کشاورزی تأمین غذا بااستفاده از منبع مهم خاک است. در اوکراین مشاجره سر زمین‌های حاصلخیز است و بنابراین نمی‌توانیم ساده از تغییر کاربری اراضی به‌بهانه ساخت گلخانه و دامپروری کوتاه بیاییم. هر تغییر کاربری با این روش که به میکروارگانیسم‌ها و سایر مواد خاک صدمه بزند تغییر کاربری است و نوع نگاه حاکم در دولت و سازمان‌های مربوطه باید تغییر کند و اصلاً نباید به این اراضی دست زده شود و حتی در زمین‌های درجه ۵ آنهایی که کشاورزی در آنها انجام می‌شود، نباید تغییر کاربری داده شوند.»
در شرایط خرده‌مقیاس و مدیریت زمین‌های کوچک، کشاورزی نمی‌صرفد. باید دانش درست کود و سم و… استفاده کرد و از ماشین‌آلات مناسب بهره گرفت
او توضیح می‌دهد: «اجازه ۰.۲ درصد گسترش مناطق مسکونی نباید در سراسر کشور یکی باشد؛ مثلاً در شمال کشور که حاصلخیزترین خاک و تولید غذا را در آنها داریم، باید این عدد کمتر باشد. یکی از علل شکست طرح‌های توسعه‌ای ما این است که در مطالعات تطبیقی اشتباه عمل کرده‌ایم و باعث شده است نسخه‌های متفاوتی در کشور صادر شود. ما باید مدل خودمان را داشته باشیم و با اراضی کشور بازی نکنیم. امروز به‌سمت کشاورزی تجاری رفته‌ایم و این‌طور نیست که هر کسی در باغچه خودش پیاز و… کشت کند. کشاورزی در جهان امروز یک علم شده است و در شرایط خرده مقیاس و مدیریت زمین‌های کوچک، کشاورزی نمی‌صرفد. باید دانش درست کود و سم و… استفاده کرد و از ماشین‌آلات مناسب بهره گرفت.»
مدیرکل دفتر امور غلات و محصولات اساسی معاونت امور زراعت وزارت جهادکشاورزی دو روز پیش اعلام کرد که تاکنون ۶۸ درصد اهداف طرح جهش تولید در دیمزارهای کشور محقق شده است. پایگاه اطلاع‌رسانی وزارت جهادکشاورزی، به‌نقل از «فرامک عزیزکریمی» اعلام کرد: «تاکنون سطح کشت محصولات در قالب این طرح به چهار میلیون و ۹۰ هزار هکتار رسیده است.»
او سطح کشت گندم در قالب طرح جهش تولید در دیمزارها را سه میلیون و ۲۰۰ هزار هکتار، جو ۷۲۰ هزار هکتار، حبوبات حدود ۶۰ هزار هکتار، دانه‌های روغنی حدود ۴۳ هزار هکتار، گیاهان علوفه‌ای حدود ۳۵ هزار هکتار و گیاهان دارویی را ۱۵ هزار هکتار عنوان کرد: «تاکنون یک هزار و ۵۰۰ کارشناس سازمان نظان مهندسی کشاورزی و منابع طبیعی و همین تعداد کارشناس پهنه دولتی با این طرح همکاری داشته‌اند.»
مدیرکل دفتر امور غلات و محصولات اساسی با بیان اینکه میانگین بارندگی در پاییز امسال تا ۶ دی‌ماه براساس گزارش‌های سازمان هواشناسی ۳۶.۴ درصد بوده است، گفت: «میانگین بارش نسبت به بلندمدت حدود ۴۴ درصد کاهش نشان می‌دهد.»