تقابل قانون و فرهنگ در مسیر هویت ملی
سید محی‌الدین حسینی‌مقدم
کارشناس ارشد مطالعات فرهنگی و رسانه
لایحه عفاف و حجاب به عنوان یک مساله اجتماعی و فرهنگی در ایران، در سال های اخیر توجهات زیادی را به خود جلب کرده است. این لایحه به دنبال تنظیم رفتارهای اجتماعی در حوزه پوشش است و به نوعی نمایانگر دغدغه های فرهنگی و هویتی جامعه نیز هست. این مساله به ویژه در شرایطی که جامعه ایرانی با چالش های هویتی و فرهنگی متعددی روبه رو است، اهمیت بیشتری پیدا می کند. در این راستا، بررسی و تحلیل ابعاد مختلف این لایحه از منظر نظریه های اجتماعی و فرهنگی، به درک بهتر پیامدها و واکنش های اجتماعی نسبت به آن کمک می کند.
نظریه کنترل اجتماعی
نظریه کنترل اجتماعی به بررسی مکانیسم های رسمی و غیررسمی کنترل رفتار در جامعه می پردازد. در این راستا، می توان به تعریف و کارکردهای کنترل اجتماعی اشاره کرد که شامل قوانین، هنجارها و فشارهای اجتماعی است که بر رفتار افراد تاثیر می گذارد. این نظریه نشان می دهد که اثربخشی قوانین الزام آور در حوزه پوشش و رفتار اجتماعی، محدود و وابسته به پذیرش اجتماعی است. پژوهش ها نشان می دهند که قوانین بدون پشتوانه اجتماعی، در عمل کارایی لازم را نخواهند داشت و پذیرش اجتماعی قانون، به مراتب از ضمانت های اجرایی آن مهم تر است. برای مثال، در جوامع مختلف، استفاده از مشوق ها و برنامه های آموزشی می تواند به تغییر رفتارهای اجتماعی کمک کند.
نظریه کنش متقابل نمادین
نظریه کنش متقابل نمادین بر معانی و نمادهای اجتماعی در تعاملات انسانی تاکید دارد. در این چارچوب، پوشش به عنوان یک نماد هویتی و فرهنگی، معنای خاصی در بستر فرهنگی هر جامعه دارد. به عبارتی، پوشش نه تنها ابزاری برای حفاظت از بدن، بلکه وسیله ای برای بیان هویت فردی و اجتماعی است. تغییر رفتارهای اجتماعی نیازمند تغییر در معانی نمادین و فرهنگی است. به عنوان مثال، در جوامعی که پوشش به عنوان نمادی از آزادی و هویت فردی تلقی می شود، اعمال قوانین سختگیرانه می تواند به مقاومت اجتماعی منجر شود. در این راستا، بررسی های جامعه شناختی نشان می دهد که تغییرات فرهنگی می تواند به تدریج و از طریق آموزش و ترویج ارزش های جدید محقق شود.
نظریه انتخاب عقلانی
نظریه انتخاب عقلانی به تحلیل رفتار افراد براساس محاسبه هزینه – فایده می پردازد. در این چارچوب، افراد به طور مداوم هزینه های اجتماعی و اقتصادی رعایت یا عدم رعایت قانون را ارزیابی می کنند.
از این رو، اثربخشی قانون به طور مستقیم به توازن بین هزینه ها و منافع آن بستگی دارد. طبق مطالعات انجام شده مشوق های مثبت، مانند ارائه تسهیلات آموزشی و فرهنگی، می توانند به مراتب موثرتر از تنبیهات اینچنینی باشند. به عنوان مثال، برنامه های آموزشی که به ترویج مفهوم حجاب به عنوان یک انتخاب فرهنگی و هویتی می پردازند، می توانند در جلب همکاری جامعه موثر واقع شوند.
نظریه های فرهنگی و هنری
نظریه های فرهنگی و هنری در تحلیل لایحه عفاف و حجاب به ویژه در زمینه تاثیرات اجتماعی و فرهنگی آن نقش بسزایی ایفا می کنند. به عنوان مثال، نظریه فرهنگ عامه (Pop Culture) نشان می دهد که رفتارهای اجتماعی و هنجارهای فرهنگی تحت تاثیر رسانه ها و فرهنگ عامه قرار دارد. در دنیای معاصر، رسانه ها به ویژه شبکه های اجتماعی می توانند به عنوان بسترهایی برای بیان نظرات و انتقادات نسبت به قوانین و هنجارهای اجتماعی عمل کنند.
از سوی دیگر، نظریه فرهنگ درون گروهی (In-group Culture) به اهمیت هویت های جمعی و تعلقات فرهنگی در شکل گیری رفتارهای اجتماعی تاکید دارد. این نظریه می تواند به شناخت بهتر واکنش های مختلف جامعه نسبت به لایحه عفاف و حجاب کمک کند. در این راستا، لزوم توجه به تنوع فرهنگی و هویتی در جامعه ایرانی برای موفقیت این لایحه بسیار حائز اهمیت است.
تحلیل – نقاط قوت/نقاط ضعف /فرصت/تهدید
ساختار قانونی منسجم: لایحه عفاف و حجاب به دنبال ایجاد یک چارچوب قانونی مشخص و منسجم است که می تواند به نظم اجتماعی کمک کند.
توجه به ابعاد فرهنگی: این لایحه سعی در، درنظر گرفتن ابعاد مختلف فرهنگی و اجتماعی جامعه دارد و می تواند به تقویت هویت ملی بینجامد.
مشارکت نهادهای مختلف: همکاری نهادهای مختلف در پیاده سازی این لایحه، می تواند به اجرای موفق تر آن کمک کند و احساس مسوولیت اجتماعی را افزایش بدهد.
ابهام در مفاد اجرایی: برخی از مفاد اجرایی لایحه به صورت مبهم نوشته شده و نیاز به شفاف سازی دارد که ممکن است به سوءتفاهم و اضطراب اجتماعی منجر شود.
چالش های عملیاتی: در عمل، اجرای این لایحه با چالش های جدی مواجه خواهد بود، به ویژه در مناطق با تنوع فرهنگی بالا.
عدم توجه به تفاوت های فرهنگی: عدم درک و توجه کافی به تنوع فرهنگی می تواند مانع از پذیرش اجتماعی این لایحه شود و به افزایش تنش ها بین گروه های مختلف اجتماعی منجر شود .
ارتقای فرهنگ عمومی: این لایحه می تواند به ارتقای سطح فرهنگ عمومی جامعه کمک کند و به ترویج ارزش های مثبت اجتماعی بپردازد.
تقویت هویت فرهنگی: با توجه به تاکید بر هویت فرهنگی، این لایحه می تواند به تقویت احساس تعلق اجتماعی و ملی بینجامد.
توسعه آموزش های فرهنگی: ایجاد برنامه های آموزشی در حوزه عفاف و حجاب می تواند به تغییر نگرش ها و رفتارها کمک کند.
مقاومت های اجتماعی: احتمال بروز مقاومت های اجتماعی و واکنش های منفی در برابر این لایحه وجود دارد که می تواند به تنش های اجتماعی منجر شود.
چالش های اجرایی: در پیاده سازی این لایحه، ممکن است با چالش های جدی مواجه شویم، به ویژه در مناطق با تنوع فرهنگی و اجتماعی.
واکنش های بین المللی: واکنش های منفی ازسوی جامعه جهانی می تواند به افزایش تنش ها و انزوای اجتماعی بینجامد .
نتیجه گیری
لایحه عفاف و حجاب باتوجه به ابعاد مختلف جامعه شناختی و فرهنگی، نیازمند یک رویکرد جامع و واقع بینانه است. برای دستیابی به اهداف موردنظر، ضروری است که این لایحه به گونه ای طراحی و اجرا شود که ضمن رعایت اصول قانونی، به پذیرش اجتماعی آن نیز توجه شود. در غیر این صورت، ممکن است نه تنها اهداف پیش بینی شده محقق نشود، بلکه بر تنش های اجتماعی و فرهنگی بیفزاید. ایجاد فضای گفت وگو و تعامل میان نهادهای مسوول و جامعه، می تواند به بهبود شرایط و افزایش همکاری های اجتماعی در زمینه عفاف و حجاب کمک کند. با توجه به نظریه های فرهنگی و هنری، رویکردی جامع و تعاملی می تواند زمینه ساز تغییرات مثبت در رفتارهای اجتماعی و فرهنگی جامعه باشد و به تقویت هویت ملی و فرهنگی در ایران کمک کند. درنهایت، لایحه عفاف و حجاب می توانست به عنوان یک نقطه عطف در تحولات اجتماعی و فرهنگی ایران عمل کند، مشروط بر اینکه با رویکردی جامع و همه جانبه به آن پرداخته و اینکه نگرش های مختلف جامعه به ویژه جوانان در نظر گرفته می شد .
منبع: روزنامه اعتماد