تحلیلی بر فرهنگ شهروندی در بندربوشهر
پژوهش علمی درباره “حقوق / مسئولیت شهروندی” ازمنظر شهروندان بندربوشهر
اسماعیل حسام مقدم
مقدمه:
شهروندی و رفتار شهروندی از متغیرها و عوامل بنیادین در گسترش سرمایه اجتماعی- فرهنگی و به دنبال آن توسعه جوامع بشری هست که در مطالعات فرهنگی – اجتماعی اهمیت روزافزونی یافته است. مفهوم شهروند و شهروندی از مفاهیمی است که از دیرباز تاکنون مطرح بوده و سیر تکامل خود را در ادوار و جوامع مختلف طی نموده است. این مفهوم که حامل مدنیت و پیشرفت بوده، از منظرهای گوناگون توسط مکاتب مختلف فلسفی، سیاسی، حقوقی و جامعه شناختی موردبحث و بررسی قرار گرفته است.
در بررسی و مطالعه مفهوم شهروندی، همواره یک آمیختگی و رابطه تنگاتنگ با اخلاق و مسئولیت های اخلاقی به چشم می خورد. مفهوم شهروندی علاوه براینکه بر زمینه های سیاسی ماوا داشته، بر روابط اخلاقی بین اعضای جامعه و مسائل کلاسیک نظری در جامعه شناسی؛ مانند شرایط یگانگی وهمبستگی اجتماعی، نیز ناظر بوده است. اخلاق مدنی، همچنین بطور بی واسطه ای با تغییرات هویتی و تصوراتی مرتبط است که شهروندان نسبت به خود و دیگر شهروندان دارند. شهروندی اجتماعی- فرهنگی با اتکا به آن دسته اصول اخلاقی شکوفا می گردد که مشوق احساس برابری، همنوعی، تعهد و مسئولیت پذیری است.
مفهوم شهروندی در بعد اجتماعی؛ ایده ای است که در اروپای غربی مطرح شده و در قرن شانزدهم همزمان با فراگیرشدنش انتشار یافته است. مفهوم شهروندی را می توان در مجموع جز مفاهیم جدیدی دانست که با زیست فرهنگی مردمانی برخاسته که از مدرنیته و فرهنگ انسان اجتماعی- فرهنگی مدرن سرمنشا گرفته است. در ایران هم به مانند هرنقطه از جهان سنت به طور اعم و هر نقطه دیگر از خاورمیانه قرن نوزدهم به طور اخص، مدیر اجرایی شهر را یکی از شاهزادگان و یا نظامیانی برعهده داشتند که به عنوان والی شهر محسوب می شدند و دارای اختیارات و امتیازات نامحدود در مقابل رعیت ها بودند اما خود هیچ امتیازی در برابر پادشاه مملکت نداشتند. اما با ورود اندیشه های مدرن و تجدد در انقلاب مشروطه و دغدغه مند شدن حکومت قانون و مسئولیت های قانونی، مفهوم شهروندی و حقوق/ مسئولیت های آن در جامعه مدرن، کم کم سربرآورد و بسیاری از دولت ها برای تثبیت موقعیت اجتماعی و سیاسی خود، شهرنشینی و شهروندی و نگرش های مرتبط را در اولویت قرار داده اند. در دوره مدرنیته متاخر که در مفهوم شهروندی، دگردیسی ها و تمایزاتی با مفهوم شهروندی در قرن بیستم پیدا شده، با اولویت های جدیدی در مباحث و مسائل شهروندی روبه رو می شویم.
شهروندی؛ اصلی است که بر روابط دولت و اعضای جامعه نظارت می کند، یعنی ازیک سو به امتیازات دولت و حقوق افراد و از دیگر سو به مناسبات و فرآیندهای تاریخی مربوط می شود. با این که شهروندی، اعتبار فرد را در جامعه مشخص می کند اما همزمان بر بسترهای فرهنگی و تاریخ اجتماعی ای که فرد در آنها به ایفای نقش می پردازد، نیز تاکید می کند. ازهمین رو هم هست که در پیشانی هدف گذاری این پژوهش، به سمت و سویی هدایت می شود که درنخستین گام پژوهشی؛ با مطالعه ای مردم نگارانه به توصیف فضای فرهنگی و تاریخ اجتماعی بندربوشهر پرداخته شود و از درون تمایزها و تفاوت های شهری- تاریخی- فرهنگی این مکان، اقدام به تدوین و تعریف گزاره های معرفتی در باب حقوق/ مسئولیت های شهروندی در بندربوشهر از دید و منظر شهروندان نماید و این دقیقا توجه و تذکر به وجوه تمایز و تفاوت فضا و مکانی ای هست که نوع و ساختار حقوق/ مسئولیت های شهروندی را متمایز می کند؛ به این معنا که با تغییر در جغرافیای زیست هر شهروندی، معناها و گزاره های معرفتی این شهروندان نیز متمایز می گردد.
گزاره های معرفتی “حقوق / مسئولیت شهروندی”:
بشر در سیر تلاش خود برای نیل به برهه ای آرمانی و اتوپیایی، همواره ویژگی ها و مشخصه هایی را در اندیشه خویش به تصویر کشیده است. شرح این تلاش ها در توصیف آرمانشهرهای بشر- ساخته، در تاریخ بسیار به چشم می خورد. هرچند که زندگی خیالین در آرمانشهرها آن چنان هم که به نظر می رسد، موهوم و بی تاثیر بر جهان واقع نبوده است و در جهان واقعیت ها تا اندازه ای انعکاس یافته است. اگر تصویرگری و شکل دادن به یک وضعیت مطلوب، اقدام نخست برای هدف یابی تحرک فرهنگی و سفری ازدرونِ “هفت خوان رستم” به سمت وضع مطلوب تلقی شود، ورود مستمر به واقعیت های آینده درحال وقوع، مرحله ای پویا در میان این سیر بی انتهاست؛ اینکه با نگرشی نسبی انگارانه به رخدادها نگریسته شود و “چشم اسفندیار” ها را در برنامه و مسیر سفر شناسایی و برطرف گردد. در جریان همین پرداختن به آینده نزدیک است که بشر به تدوین قوانین ناظر بر رفتار جامعه شهری پرداخته؛ از این رو در این پژوهش با مطالعه و واکاوی مجموعه ای از منشورهای حقوق / مسئولیت های شهروندی از دیگر نقاط فرهنگ جهانی، به تدوین گزاره هایی معرفتی در گفتمان شهروندی در بندربوشهر یاری رسانده خواهدشد و این مطالعه تطبیقی را در درون مطالعه ای توصیفی از فضای زیست روزمره این بندر قرار داده و از برهم کنش این فضای متکثر فرهنگی، به تدوین مجموعه قوانینی ناظر بر زندگی شهری نائل خواهیم آمد.
هدف اصلی تدوین و تعریف گزاره های معرفتی حقوق/ مسئولیت های شهروندی در هراجتماع، بهبود کیفیت خدمات عمومی است که این مهم از طریق تصریح بر قوانین موجود و افزایش آگاهی شهروندان میسر می شود. در عصرحاضر به لحاظ افزایش سطح ارتباطات اجتماعی – فرهنگی و به ویژه با توجه به افزایش سطح سواد و توانایی مردم، وجود یک سند پایه که بتوان مفاد آن را به مثابه مبانی اولیه مباحثه درباره حقوق / مسئولیت های شهروندی تلقی کرد، اثر فوق العاده ای بر افزایش توانمندی عامه مردم در احقاق حقوق خویش و ایفای مسئولیت های شهروندی اشان خواهد داشت؛ لذا در این پژوهش نیز بر پایه همین توجه به آگاهی و ظرفیت های ادراک شهروندی آنان، جهت تدوین و تعریف گزاره های معرفتی پیشنهادی این پژوهش، با روش پیمایشی و پرسشنامه ای، سعی در گردآوری گزاره های حقوق / مسئولیت شهروندی در بندربوشهر نموده ایم تا از رهگذر این تحلیل پیمایشی، به شناختی از طرزتلقی های شهروندان بوشهری از حقوق / مسئولیت های شهروندی اشان نائل آییم و این شناخت را پایه ای برای سیاست گذاری ها و برنامه ریزی های فرهنگ شهری در بندر بوشهر ارائه نماییم.
مبانی نظری پژوهش:
مبانی نظری این پژوهش از مطالعه اسناد حقوق بشری و شهروندی تدوین شده در قرن بیستم و سال های اخیر نشات گرفته که به ناگزیر باید به مفاد و گزاره های آن، که حاصل بسط و توسعه اسناد حقوق بشر بوده اند، توجه نمود. ازهمین رو در این بخش به مطالعه ای تطبیقی و تحلیل منطقی از این اسناد پرداخته خواهد شد تا گزاره های معرفتی مرجع و پایه ای را در آن ها انکشاف کرده و در روند پژوهش پیمایشی مورد استفاده قرار گیرد.
اسناد قدیم تبیین کننده حقوق انسانی، نظیر ماگناکارتا(۱۲۱۵م)، سند انگلیسی(۱۶۸۹م)، بیانیه فرانسوی حقوق مردم و حقوق شهروندی(۱۷۸۹م) و قانون اساسی آمریکا (۱۷۹۱م) و پیش از همه اینها منشور حقوق بشری کوروش از جمله اسناد نوشتاری مهمی هستند که به مثابه مبنای تدوین بسیاری از اسناد حقوق بشری امروز، مدنظر قرار گرفته اند. هرچند که این باور که هر انسانی به خاطر انسان بودنش از یک سری حقوق انسانی خاص برخوردار است، نسبتا جدید است، ولی ریشه آن به سنت های قبلی و اسناد ثبت شده در بسیاری از فرهنگ ها برمی گردد. جنگ جهانی دوم از مهم ترین حوادثی بود که به جهانی شدن بحث حقوق انسانی سرعت بخشید و آن را مورد توجه وجدان جهانی قرار داد.
قابل تامل است که در مدت چند دهه ای که از اعلان اعلامیه جهانی حقوق بشر در مجمع عمومی سازمان ملل متحد می گذرد(۱۹۴۸م)، تغییرات سیاسی، اجتماعی، ایدئولوژیک، فرهنگی، اقتصادی، تکنولوژیک و علمی زیادی درجهان رخ داده است که عمیقا بر توسعه دانش درباره حقوق بشر، سازوکارهای اجابت آن و قدرت و تاثیر جنبش ها و حرکت های اعتراض آمیز علیه نقض آن موثر بوده است. بدین ترتیب حقوق بشر مستمرا در معرض تجدیدنظر است و می توان گفت که یک میراث حقوق مدنی جهانی درحال شکل گیری و استحکام یافتن است. بنابراین، حقوق بشر به صورتی پایدار تعریف نمی شود؛ زیرا هر تکامل اجتماعی یا فنی، ممکن است موجب پیچیده تر شدن ارتباطات انسانی شده، موقتا راه های جدید را برای سلطه یا چپاول انسان ها فراهم نماید. از این رو با گذشت زمان لازم است نواقص احتمالی اسناد مرتبط را مورد تجدیدنظر قرار داد. در واقع اسناد حقوق / مسئولیت های شهروندی، همواره نتیجه موقت یک فراگرد پایان نیافته تلقی می شود که در معرض تحول دائمی قرار دارد و برحسب ضرورت های درحال ظهور در تمدن بشری، برای سربرآوردن شهروندانی آگاه به حقوق خویش و مسئولیت پذیر، خود را اصلاح نماید. از همین رو در بیان گزاره های معرفتی – حقوقی شهروندی این پژوهش به گونه ای نسبی انگارانه برخورد خواهد شد و ازهمین رو به تدوین منشوری پیشنهادی همت گماشته خواهد شد که ظرفیت های تجدیدنظرگرایی را درخود بارور نموده باشد.
با مطرح شدن تعهدات جدید درباره حقوق اجتماعی و اقتصادی انسان ها در جامعه و طرح بحث از حکمرانی مشارکتی و تسری آن به سطح جوامع شهری، زمینه شکل گیری جنبش جدیدی برای تدوین نظام حقوقی / مسئولیتی شهری و شهروندی فراهم آمد که توجه به مشخصه های بومی – محلی هر فضایی به گزاره مشترک این نوع نگرش مبدل شد و در سیاست گذاری های فرهنگی برای شهر و شهروندی دخالت داده شد. ازهمین رو هم بود که منشور شهروندی برای شهرها و ناحیه های مختلف با توجه به زیستبوم آن محل تدوین شد و در طول زمان اصلاح شد. منشورجهانی حقوق شهری(۲۰۰۴م)، منشور اروپایی حقوق (۲۰۰۰م)، منشور شهروندان شهر شیبویا(۱۹۹۷م)، منشور مردم (۲۰۰۱م)، منشور کانادایی حقوق و آزادی ها (۱۹۸۲م)، منشور آفریقایی حقوق مردمان و بشریت(۱۹۸۱م) و منشور حقوق بشر اسلامی(قوه قضائیه جمهوری اسلامی ایران) از این جمله اند که به طور بومی و محلی به تطبیق حقوق بشر با بسترهای فرهنگی – تاریخی – اجتماعی – اقتصادی خود پرداخته اند و این منشورهای شهری نیز در تبیین گزاره های شهروندی در این پژوهش مورد ارجاع قرار خواهد گرفت.
مفهوم مشارکت و شهروندی فعال، مستلزم برخورداری از حق، وسیله، فضا، فرصت و در صورت لزوم پشتیبانی و حمایت برای حضور وتاثیرگذاری در تصمیم ها و نیز درگیرشدن در فعالیت های اجتماعی برای کمک به ساخت جامعه ای بهتر است. اگر چنین مفهومی از حقوق / مسئولیت شهروندی انتشار و گسترش بیابد، فضای مساعدتری برای زندگی شهری و شهروندی مهیا خواهدشد. به طوری که گاهی توصیه می شود با استفاده از ابزارها و محیط های آموزشی، از آگاه سازی و آموزش جوانان و کودکان آغاز شود تا از ادامه حیات برخی تصورات و توهمات پیشامدرن و رعیت گونه در فضای شهروندی و شهری جلوگیری به عمل آید. لذا در کنار تدوین و تعریف گزاره های معرفتی در مفهوم شهروندی، این پژوهش به بیان راهکارهایی برای آموزش شهروندی و رفع مسائل شهری درون آن، خود را موظف خواهد دید.
شهروندی در بندربوشهر نیز با توجه به موقعیت خاص جغرافیایی و تبادلات گسترده فرهنگی با دیگر فرهنگ ها (چه فرهنگ های داخلی مانند مهاجرت های شغلی و علمی و چه فرهنگ های خارجی مانند مهاجرت های شغلی و مسافرت های شغلی و کشتیرانی و…) با گونه ای خاص از شهروند و فرهنگ شهروندی مواجه می شویم که این به مثابه فرضیه ای اساسی در این پژوهش دنبال خواهد شد و اینکه این نوع خاص از فرهنگ شهروندی، چه نوع گزاره های معرفتی حقوق / مسئولیت های شهروندی را صورتبندی خواهد کرد و اینکه چه آسیب های فرهنگی از این نوع و گونه ی شهروندی بر شهروندان بوشهری وارد خواهد شد.
جمع بندی و نتیجه گیری:
تحلیل فرهنگ شهروندی در فضاهای بومی – محلی و انکشاف گزاره های حقوق / مسئولیتی شهروندان در آن موقعیت، به مطالعه ای فرهنگی در دوران معاصر مبدل شده است که حاکی از چرخشی فرهنگی دارد که به تفسیر و تبیین مسائل جهانی – محلی می پردازد و نگرش و نگاه خود را به مسائل بومی در بستری جهانی معطوف نموده است. از همین رو تحلیل وضعیت شهروندی در بندربوشهر به عموان یک محل-زیستبوم، به ناگزیر ارتباط وثیقی با وضعیت شهروندی و حقوق تبیین شده در دیگر فضاهای شهری برقرار می نماید. وضعیت بندر- گونه و ارتباط آزاد با دیگر شهرها و هویت ها به فرهنگ شهری بندربوشهر هویتی چهل تکه و سیال بخشیده که همین مشخصه جغرافیایی، نوع خاصی از حقوق / مسئولیت شهروندی را پیشاروی کنش گران شهری اش می نهد که از همین رهگذر با شهری مواجه خواهیم شد که از کالبد و روح پرجنب و جوشی برخوردار است و ساختار حقوق / مسئولیت شهروندی ای را طلب می کند که این وضعیت خاص شهری را سیراب نماید. ازهمین رو این پژوهش در تحلیل وضعیت شهروندی بندربوشهر به تنوع و تکثر هویتی موجود در بستر زیستی اش اهمیت ویژه ای داده و ساختار پژوهشی خویش را به حالتی دیالوگ محور بین گزاره های علمی – نظری و گزاره های برآمده از فضای شهروندی بندربوشهر بنا نهاده است تا تدوین منشور شهروندی این بندر را در بستری تعامل گرایانه بین حقوق بایسته شهروندان از فضای شهری و مسئولیت های همین شهروندان در قبال فضای شهری تشریح نموده باشد.