برازجان؛ بازارْ شهری روستایی در پس کرانه خلیج فارس
ویلم فلور
ترجمه شادروان حسن زنگنه
مقدمه مترجم: راجع به جوامع ساکن در کرانه های خلیج فارس تعداد انگشت شماری مقاله تحقیقی به رشته تحریر درآمده و تازه این معدود مقالات هم فقط به ساکنان مناطقی می پردازند که بر روی خط ساحلی قرار دارند ـ به عبارتی بنادر. تا آنجا که راقم این سطور اطلاع دارد هیچ تحقیق تحلیلی راجع به ساکنان پس کرانه های بنادر خلیج فارس انجام نگرفته است. بنادرخلیج فارس جهت تامین مواد غذایی و خدمات (برای مثال تامین حیوانات بارکش) و از همه این ها مهم تر برای ایجاد امنیت در شاهرگ اقتصادی خود ـ یعنی مسیرهای تجاری کاروانرو و پاسداری از آنها در قبال حملات راهزنان ـ به ساکنان پس کرانه ای خود نیاز داشتند. بی هیچ شگفتی جوامع پس کرانه ای بعضی موقع می کوشیدند تا بیش از وسعت خود ـ با موقعیت جغرافیایی متفاوت ـ نقش سیاسی مهم تری ایفا کنند، یا حتی عملاً ایفا هم کردند چنان که نقش بازار شهر برازجان گواه صادقی بر این مدعاست. یاد آوری می گردد، کاروان ها بعد از اینکه از مسیله ـ که بوشهر را از سرزمین اصلی جدا می کرد ـ می گذشتند نخستین توقفگاه عمده اشان برازجان بود.
درست است که در این میان ” احمدی” و ” چاهکوتاه ” وجود داشت، اما آنها روستاهایی چنان کوچک بودند که نمی توانستند نقش دیگری، جدا از توقفگاهی اتفاقی، ایفا کنند. برازجان آبادی ای به مراتب از آنها بزرگتر بود. در واقع مرکز سیاسی، اقتصادی و توزیع کالا در دشتستان تا حدی نمونه ای بود از نقش و عملکرد سایر مراکز مشابه در نواحی ساحلی مانند دالکی و خورموج. توصیفی که درباره ی پس کرانه بوشهر در سال ۱۹۲۱ میلادی وجود دارد به زیبایی و با رعایت ایجاز ویژگی های عمده ی آن را به تصویر می کشاند: ” روستاهایی با۱۰۰ الی ۵۰۰ منزل مسکونی ـ اما اغلب یکصد منزل مسکونی ـ به فاصله ۵ مایل از یکدیگر در این خطه پراکنده شده اند.خانه ها از خشت بنا شده اما قسمت عمده ی آنها کلبه هایی هستند که با حصیر و بوریا ساخته شده اند.
کدخدای روستا معمولاً در قلعه ای گلی ساکن است. روستاها فاقد بازارند و اقلام و اجناس مورد نیاز خود را از ساحل یا معدود شهرک هایی مانند برازجان تامین می کنند با وجود این فروشندگان دوره گرد بازار خرده فروشی را به انحصار خود در آورده اند. آب شرب روستاها از چاه تامین می گردد.
بیشتر روستاها دارای نخلستانند که محصول آن اغلب در محل به مصرف می رسد و تنها مراکزی مانند اهرم، خوویز (خاییز تنگستان) و زیراه محصولاتشان را صادر می کنند. زندگی ساکنان روستا اغلب به کشت گندم وجو متکی است. در هر روستا افرادی قوی بنیه یکی دو گاو۱ زمین زیر کشت می برند. زندگی آنها وابسته به محصول خرما و سبزی کاری است که عمدتاً به بندر بوشهر یا سایر بنادر خلیج فارس صادر می گردد. مزارع در این روستاها با آب چاه آبیاری می شوند. سایر محصولات روستا تنباکو ، ارزن و مانند آنها است.” گفتنی است ، علت اهمیت نسبی برازجان تا حدودی از این واقعیت نشأت می گرفت که این شهرک در تپه های پای کوهی قرار داشت که کاروان ها می بایست در مسیر رفت و آمدشان ـ از بوشهر به شیراز و بالعکس ـ از آن عبور کنند و آن مهمترین مسیر تجاری، در جنوب ایران بود. ضمناً به همین دلیل در جنگ ۱۸۵۶ بین انگلستان و ایران نیروهای اعزامی انگلستان به قوای ایران که در بین ” برازجان ” و ” چاهکوتاه ” مستقر بود حمله کردند. اینکه شما ادعای کدام یک می پذیرید ـ خواه انگلستان یا ایران پیروز شده باشند ـ بستگی به خودتان دارد امّا هر دوکشور برای گرامی داشت این رویداد اسف بار دلایلی چند عنوان می کنند. در سال ۱۸۵۰ برازجان بخشی از ایالت بنادر خلیج فارس بود امّا در سال ۱۸۶۲ دوباره به ایالت فارس داده شد ـ هر چند حکمران بوشهر بعضی وقت ها اجاره دار مالیاتی دشتستان بود و به عنوان حکمران موقت آنجا، عمل می کرد. علیرغم وضعیت اداری و اجرایی ناحیه، رییس سنتی برازجان به عنوان ضابط و تحصیلدار مالیاتی، قدرت را در دست داشت. بنابراین از این زمان به بعد بود که برازجان به عنوان مرکزی مهم جهت توزیع کالا برای مناطق اطراف و انباری برای کالاهای وارداتی پر مصرف دشتستان ، توسعه یافت. گذشته از این، برازجان مرکزی بود برای محصولات محلی که در آن هنگام جهت صدور به بازار جهانی به بندر بوشهر ارسال می گردید. در آستانه ی قرن بیستم به علت اینکه هرج و مرج رو به فزونی نهاد، دولت مرکزی از برازجان برای تضمین امنیت در بخشی از مسیر تجاری ایالت فارس، استفاده کرد. دست آخر اینکه برازجان پایانه ی نخستین راه آهنی بود که در قرن بیستم در ایران کشیده شد. لازم به ذکر است که نیروهای اشغالگر انگلیسی به منظور تسهیل در ارسال تدارکات مورد نیاز قوای خود در جنوب ایران، این راه آهن کوچک را بین بوشهر و برازجان، راه انداختند. زمانی که جنگ جهانی اول پایان یافت این راه آهن نیز برچیده شد و وسایل آن به هند ارسال گردید. بعد از آن نیز برازجان نقش خود را به عنوان تامین کننده مواد غذایی و خدمات به بوشهر ادامه داد، اما این بار برازجان شهری بود که ازآرامش و امنیت بیشتر برخوردار بود.
پس از این مقدمه، این مقاله دارای بخش های زیر می باشد: موقعیت جغرافیایی برازجان | خاستگاه و خانه سازی در برازجان | اقتصاد برازجان | حیات فرهنگی و اجتماعی برازجان | مالیات در برازجان
این مقاله در ویژه نامه نوروزی هفته نامه اتحاد جنوب در سال ۱۳۸۸ به چاپ رسید و البته این مقاله با ترجمه دکترعبدالرسول خیراندیش با عنوان برازجان در سال ۱۳۸۸ از سوی انتشارات آبادبوم به چاپ و نشر رسیده است.