توسعه پایدار در طرحهای گردشگری ساحلی استان بوشهر
استان بوشهر با دارا بودن بیش از ۹۰۵کیلومتر نوار ساحلی دارای اشکال ساحلی متنوع است. از ۱۰شهرستان در استان تنها شهرستان های دشتستان و جم دارای خط ساحلی نبوده و ۸شهرستان (دیلم، گناوه، بوشهر، تنگستان، دشتی، دیر، کنگان ،عسلویه) در جوار ساحل خلیج فارس می باشند. از ۸ منطقه تحت مدیریت سازمان محیط زیست در استان، ۶ منطقه دارای عرصه های دریایی و ساحلی (پناهگاه حیات وحش خارک، اثر طبیعی ملی خارگو، منطقه حفاظت شده حله، منطقه حفاظت شده مند، پارک ملی دیر نخیلو، پارک ملی نایبند) می باشد. . مرز آبی استان با خلیج فارس که بطور تقریبی ۳۰% نوار ساحلی کشور را در جنوب به خود اختصاص داده است از دوحه دیلم (دوحه امام زاده عبدالله) در شمال استان شروع شده و به خلیج بندر تبن در جنوب استان ختم می گردد. همه آبها در طول نوار ساحلی ذکر شده به انضمام جزیره خارگ و خارکو و فارسی و آبهای ساحلی آنها جزو قلمرو آبی این استان محسوب می گردند. استان بوشهر از نظر قلمرو خشکی و از لحاظ پستی و بلندی به دو قسمت جلگه ای و کوهستانی تقسیم می شود. قسمت جلگه ای این استان ادامه جلگه خوزستان می باشد و در امتداد خلیج فارس قرار گرفته و از شمال و شمال غربی به سوی جنوب شرقی امتداد یافته است. قسمت کوهستانی استان بوشهر از دو رشته کوه عمده تشکیل شده که به موازات هم سراسر طول استان را طی نموده و ناحیه پست کرانه های خلیج فارس را از قسمتهای داخلی ایران جدا می سازند. رشته کوه اصلی ادامه رشته کوه زاگرس بوده که از شمال شرقی برازجان و شمال غربی اهرم و خورموج گذشته و در امتداد خود بسمت جنوب شرقی به ارتفاعات لیتو در فارس منتهی می گردد.
استقرار صنایع مختلف، بنادر و صنعت حمل و نقل دریایی، اکوتوریسم ساحلی، آبزی پروری و شیلات و فرصت های اقتصادی سواحل از برجسته ترین نقاط قوت و فرصت های پیش روی استان بوشهر می باشد.
استان بوشهر با پیشینه تاریخی عمیق و برجسته و توان اکولوژیک بالا در جنبه های زیستی موقعیت برجسته ای را جهت گردشگری و استفاده عموم از مواهب طبیعی داراست . این استان تنوع زیستی غنی و کم نظیری از سواحل زیبا،گونه های گیاهی و حیات وحش در خود دارد وگونه های مختلفی از ماهیان، خزندگان، پرندگان و پستانداران در اکوسیستم های متنوع آن زیست می کنند. چشم اندازهای زیبای کوهستانی، ساحلی، تالابی، جنگلی، رودخانه ای و دشتی از ویژگیهای طبیعی استان می باشند. متأسفانه تاکنون آنچنان که باید ، جهت توسعه اکوتوریسم در این مناطق حرکت جدی و بنیادی صورت نگرفته است و بسیاری از این قابلیتها بر توده مردم و دوستداران طبیعت پوشیده است. از طرفی در مقابل ، بلایای طبیعی و تعارضات مختلف انسانی نیز این تنوع زیستی را همواره با مشکلاتی روبرو نموده است. از اینرو شناساندن هرچه بیشتر این مواهب به عموم و آموزش آنها جهت استفاده بهینه و قانونمند از این مناطق از ضروریات کنونی جامعه می باشد.
وجود جمعیت آهوان در منطقه مند و جزیره خارک، جنگل حرا در نای بند و منطقه مند، صخره ها و توده های مرجانی در نای بند و خارک ، لاک پشت نوک عقابی در جزایر مند و خارکو ، غارها و آبشارهای نمکی کوه نمک ، حضور انواع پرندگان مهاجر در فصول مختلف سال در استان از جمله حضور پرندگان زمستان گذران در مناطق تالابی استان بخصوص منطقه حفاظت شده حله و پرندگان جوجه آور تابستان گذران در جزایر پار ملی دیر نخیلو از جمله این تنوع هستند و دیگر مناطق زیست محیطی ،کل و بز و قوچ و میش در بسیاری از مناطق کوهستانی استان، حضورچند گونه از گربه سان در استان که مهمترین آنها پلنگ است ، و وجود دیگر گونه های متنوع جانوری و گیاهی در این مناطق گوشه ای از توانمندیهای زیست محیطی جهت توسعه ضابطه مند اکوتوریسم در آنهاست.
از طرفی این مناطق غنی زیستی با مخاطرات عدیده ای در بخشهای دریا و خشکی مواجه است. از مهمترین این معضلات در مناطق مذکور، ایجاد خطر آتش سوزی،افزایش میزان مرگ و میر دام و طیور،خسارت به زیستگاه ماهیان وحیات وحش،کاهش آب ،افت سطح آب زیر زمینی،کاهش کیفیت آب های سطحی و زیر زمینی، افزایش شدید درجه حرارت ، خسارت به صنعت توریسم،افزایش بیماری های انسانی،جانوری و گیاهی،هجوم حشرات،انقراض برخی گونه های گیاهی و جانوری کمیاب،افزایش فرسایش بادی و آبی،کاهش کیفیت خاک کشاورزی، افزایش درگیری های مردمی،مدیریتی، سیاسی و حتی بین المللی وافزایش بیابان ها و معضل بروز خشکسالی می باشد.
همچنین در قسمتهای دریایی وجود تأسیسات نفت و گازمستقر در خشکی ( اسکله ها و پایانه ها در کلیه بنادر، سازه ها، سکوها و تأسیسات ساحلی بندری) ، فعالیتهای کشاورزی و آبزی پروری، استحصال اراضی ساحلی ، اکتشاف و انفجار و فاضلاب های شهری از عوامل عمده بروز آلایندگی و کاهش تنوع زیستی و در پی آن عدم تعادل در توسعه پایدار مناطق هستند.
از آنجا که تنوع زیستی معمولاً به همه شکل‌های زندگی از ژن‌ها تا گونه‌ها گفته میشود حفظ و حراست از آن ارتباط تنگاتنگی با موجودیت و پیشبرد فعالیتهای انسانی در دنیای امروزی دارد. بطور کلی حفظ تنوع زیستی فقط برای مناطق تحت مدیریت و حفاظت شده نیست. با آنکه اهداف حفاظتی با حفظ گونه های موجود در مناطق و زیستگاههای کنترل شده آغاز می شود ، اما این فعالیتها برای حراست از تنوع زیستی ناکافی بوده و مستلزم توجه به همه ابعاد آن می باشد. متأسفانه انسان اغلب با دستکاریهای ژنتیکی خسارات زیادی به بخشهایی از تنوع زیستی وارد نموده است و از جمله در صنعت کشاورزی که بااستفاده از آفت کش های شیمیایی و کودهای شیمیایی وضعیتی بحرانی را برای تنوع زیستی کشاورزی شاهدیم که اقداماتی از جمله توجه و سرمایه گذاری بر روی محصولات ارگانیک جهت کاهش این معضلات در حال انجام است. از اینرواینگونه دغدغه ها در خصوص تنوع زیستی ، لزوم عزم جهانی جهت مرتفع نمودن این مشکلات را اجتناب ناپذیر می نماید. انجام مطالعات دقیق توان اکولوژیک مناطق مختلف استان و تحت حفاظت قرار گرفتن کلیه گونه های در معرض تهدید و آموزش و تبلیغ همگانی جهت شناخت مواهب زیست محیطی به عموم گردشگران داخلی و خارجی از راهکارهای توسعه اکوتورسیم و استفاده بهینه از جذابیتهای محیط طبیعی استان می باشد.
گردشگری هم می تواند اثرات مثبت بر محیط زیست بگذارد و هم اثرات منفی و یا اینکه هیچ اثر قابل توجهی نداشته باشد؛ البته این موضوع بستگی دارد به اینکه گردشگری چگونه توسعه یافته و چگونه برنامه ریزی و مدیریت می شود. همانند سایر گروههای گردشگری، توریسم ساحلی نیز پیامدهای مثبت و منفی به همراه دارد. پیامدهای مثبت در ایجاد و افزایش امکانات رفاهی، زمینه های اشتغال، شکستن سدهای فرهنگی، آشنایی با ناشناخته ها و بهبود پایه های اقتصادی تحقق می یابد. از دیگر اثرات مثبت آن:
ـ نگهداری نواحی طبیعی مهم، همانند پارکهای ملی و حفاظت شده. بدون وجود گردشگری امکان دارد این نواحی به کاربرد دیگری اختصاص داده شوند.
ـ بهبود کیفیت محیط زیست، گردشگری محرکی است برای کنترل زیبایی های طبیعت از طریق چشم اندازها، طراحی ساختمانهای مناسب، کنترل علائم و ایجاد ساختمانهای بهتر.
ـ بهبود محیط زیست و توسعه زیر ساختها، همانند توسعه ذخایر آبی و مدیریت مناسب آب، زیرا گردشگری ذخایر آبی بیشتری را می طلبد
ـ تاسیسات زیر بنایی که برای توسعه توریسم ایجاد می شوند، برای افراد آن مناطق نیز مفید است. همانند خطوط هوایی، فرودگاهها، آزاد راهها که برای بخش حمل و نقل و اقتصاد نیز مفید است
امروزه مسائل زیست محیطی در مرکز برنامه ریزی ها قرار دارد؛ اما پروژه های بسیار زیادی بدون توجه به اثرات زیست محیطی آن انجام می شود. در حوزه جهانی کیفیت محیط زیست عمده ترین مسئله بوده و بسیار حائز اهمیت است خصوصاً اینکه گردشگری به این مسئله وابستگی بسیار شدید دارد. زیانهای زیست محیطی زیادی بدلیل برنامه ریزی ضعیف، مکان یا مقیاس پروژه ها بوجود آمده و توسعه گردشگری تنها عامل آن نبوده است[. اگر توسعه توریسم و برنامه ریزی آن با دقت صورت نگیرد اثرات منفی و نامطلوب آن شامل موارد ذیل می شود:
ـ آلودگی آب،اگر سیستم مناسب فاضلاب برای هتلها و مکانهای گردشگری در نظر گرفته نشود، آلودگی آب را از طریق فاضلاب نزدیک رودخانه، دریاچه و یا ساحل در بر خواهد داشت و این وضعیت در سواحل یعنی جائی که هتلها قرار دارند و گردشگران نیز برای شنا به آن مناطق می روند، غیر عادی نیست. البته آلودگی آبهای سطحی، دریاچه ها و دریا تنها از این طریق صورت نمی گیرد بلکه خود فعالیتهای گردشگری همانند حمل و نقل قایقهای موتوری گردشگران و ریخته شدن سوخت قایقها به دریا و یا تمیز کردن قایقها و ریختن آب کثیف آن به دریا، بویژه در بنادر بسته که سیستم چرخش آب کند است موجبات آلودگی را فراهم می آورد.
ـ آلودگی هوا، گردشگری عموم‍اً یک صنعت تمیز قلمداد میشود. اما آلودگی هوا از جانب توسعه گردشگری از استفاده مفرط وسایل نقلیه احتراق داخلی(ماشینها, اتوبوسها و موتور سیکلت ها) منتج می شود که این وسایل برای یا بواسطه گردشگران در نواحی ویژه خصوصاً نواحی جاذب گردشگر که تنها یک جاده دارد استفاده می شود . البته آلودگی هوا شامل گرد و غبار برخاسته از زمینهای بدون پوشش گیاهی نیز می شود.
ـ آلودگی صوتی،سر و صدای ناشی از موتورها، ماشینها، هواپیماها، مسابقات جذاب گردشگری (رالی و غیره) ماشینهای شن سواری یا ماشینهای برف نوردی مثل سورتمه های موتوری و قایقهای موتوری می تواند برای گوش مضر بوده و فشارهای فیزیکی ایجاد نماید.
آلودگی بصری این آلودگی می تواند از چندین منبع ناشی شود.هتلهایی که دارای ساختمانهای ضعیف و بر خلاف قواعد ساختمانهای محلی هستند.استفاده از مصالح ساختمانی نامناسب بر روی سطوح خارجی طرحهای تسهیلات گردشگری که برنامه ریزی خوبی ندارند.چشم اندازهای نامناسب، استفاده از علائم تبلیغاتی بسیار بزرگ و حجیم، تسهیلات خطوط تلفن و برق و ،مانع شدن تأسیسات بر روی مناظر طبیعی ، تسهیلات ضعیف ساختمانی و چشم اندازها.همانطور که خواهد آمد ریختن زباله نیز چشم انداز را آلوده می سازد.
مشکلات دفع مواد زائد، ریختن زباله در نواحی گردشگری مشکلی رایج است که بدلیل تعداد زیاد افراد استفاده کننده از ناحیه و انواع مختلف فعالیتهایی مثل پیک نیک رفتن بوجود می آید و نیز زباله های جامد هتلها و مکانهایی که هم زباله تولید می کنند و هم مشکلات سلامت محیطی را از نظر جانوران موذی، بیماریها و آلودگی و ایجاد مناظر ناخوشایند بوجود می آورند.
زیانهای اکولوژیکی، انواع مختلف مشکلات ناشی از استفاده و توسعه کنترل نشده گردشگری و استفاده بیش از حد محیط زیست طبیعی حساس و آسیب پذیر توسط گردشگران، می تواند خسارت اکولوژیکی به بار آورد. (برای مثال از بین بردن رشد گیاهان در پارکها و نواحی حفاظت شده توسط برخی از گردشگران که از میان آنها گذر می کنند و خاک اطراف پوشش گیاهی را فشرده می سازند، قطع درختان توسط گردشگران برای استفاده سوخت آتش چادرها و فرسایش ناشی از استفاده بیش از حد از محیط برای گردش کردن و درست کردن جاده و ردپا در نواحی پرشیب دامنه ها).
محیط زیست ساحلی ودریایی در برابر استفاده شدید و نامناسب، بسیار آسیب پذیرند. از بین رفتن حیات دریایی توسط گردشگران یا توسط اهالی بومی برای فروش به گردشگران، از بین رفتن صخره ها و تپه های مرجانی و… این مناطق را تهی می نماید. شکسته شدن مرجانها توسط قایقها و کشتیها می تواند مشکلات بزرگی را بوجود بیاورد و نیز از بین رفتن مرجانها توسط رسوبات و آلوده کننده هایی که از یک توسعه نا مطمئن ناشی شده اند، چه به صنعت گردشگری مربوط باشد چه نباشد، می تواند مشکلاتی را در این مناطق ایجاد نماید. طراحی و مکانیابی نامناسب اسکله ها، موج شکن ها و ساختارهایی مشابه در آبهای ساحلی، مراحل تشکیل سواحل محلی را دستخوش تغییر قرار داده و بسوی فرسایش و عقب نشینی هدایت می کند.
حوادث زیست محیطی، طرح های ضعیف کاربری اراضی و طراحی های مهندسی تسهیلات گردشگری همانند انواع دیگر توسعه می تواند موجب فرسایش، زمین لغزش، سیلاب وسایر مشکلات گردد.
اگر توسعه مطلوب با توجه به اصول بر نامه ریزی درست کاربری اراضی صورت نگیرد، توسعه گردشگری می تواند موجبات بروز مشکل در کاربری اراضی گردد. تسهیلات توریستی ممکن است زمینی را به خود اختصاص دهد که برای سایر کاربری ها مثل کشاورزی، پارکها و…مناسب تر باشد یا اینکه تحت کنترل حفاظتی دقیق قرار گیرد. تسهیلات و امکانات ممکن است شکلی نواری یا توسعه ای تجاری ـ خطی داشته باشد که برای نگهداری زیر ساختها کافی نیست و شرایط ازدحام خطرناکی را ایجاد کرده و منظره ای ناخوشایند پدید می آورد. توسعه خانه ها به منظور گذراندن تعطیلات، مشکلات گسترش عرضی شهر را بوجود می آورد. هتلهایی که احیاناً نزدیک به ساحل یا سایر جاذبه ها ساخته شده اند در معرض خطر بیشتری قرار دارند. بدون کاربری اراضی یکپارچه و طراحی زیر بنایی، ممکن است تأسیسات بیش از حد ایجاد بار نموده و بسوی تراکم و ازدحام و ذخایر آبی و سیستمهای دفع فاضلاب نا کافی رهنمون شوند.
راهکار کاهش یا حذف اثرات منفی گردشگری، توسعه پایدار آن و اصل برنامه ریزی برای گردشگری است. برای رسیدن به هدف توسعه پایدار، برنامه ریزی گردشگری باید به اندازه کافی متمرکز باشد. نه اینکه تحت عناوین سیستم های اکولوژیکی و سیاسی باشد و برای اینکار لازم است تا گردشگری قطعه قطعه موجود، جایگزین یک گردشگری با مقیاس بزرگتر و یکپارچه تر و با آگاهی بسیار بیشتر به وابستگی گردشگری به منابع فرهنگی و طبیعی شده و سیاستها از کمیت بسوی کیفیت هدایت شود.
گردشگری طبیعت را شکل می دهد و بر آن اثر می گذارد. مشکل بسیار بزرگی که امروزه شناخته شده، تصور غلط و توسعه بدون برنامه گردشگری است که می تواند بخش های زیادی از کیفیت محیط طبیعی و انسانی جاذب گردشگر را فرسوده کند. لازم است تشخیص این مشکلات در سطوح ملی و محلی صورت گیرد و بویژه باید به سطح محلی یعنی جائی که اثرات و ارتباطات آشکارترند توجه شود.
مفهوم توسعه پایدار از یک سو وابستگی درونی موجود بین جریانات اقتصادی و زیست محیطی و از سوی دیگر سیاستها را بیان می دارد. توسعه پایدار در حفاظت و نگهداری محیط زیست، رو به رویی با احتیاجات اساسی انسان، گسترش عدالت بین نسل کنونی و نسلهای آینده و بهبود کیفیت زندگی همه مردم بکار گرفته شده است.
اهداف توسعه پایدار عبارتند از:
توسعه بیشتر آگاهی و فهم مشارکت مهمی که گردشگری می تواند برای محیط زیست و اقتصاد ایجاد کند.
افزایش عدالت و مساوات در توسعه
بهبود کیفیت زندگی جوامع میزبان
بوجود آوردن کیفیت برتر محیط زیست که اهداف فوق الذکر بر روی آن تأثیرگذار هستند
فراهم کردن کیفیت برتر تجربیات و آگاهی ها برای بازدید کنندگان و
در ابتدا و قبل از هرگونه فعالیت اجرایی به استناد مصوبه شورایعالی محیط زیست و ماده دویست پانزده قانون برنامه پنجم توسعه می بایست گزارش ارزیابی زیست محیطی در مرحله مکان یابی و امکان سنجی تهیه و جهت بررسی به اداره کل محیط زیست استان تحویل گردد.بنابراین طرحهای بهره وری از مناطق جاذب گردشگری برای سرمایه گذاری در نواحی ساحلی باقائل شدن اولویت در حفظ محیط زیست باید صورت پذیرد.لذا موارد ذیل پیشنهاد می گردد:
منابع آلوده کننده محیط در سطح مناطق ساحلی شناسایی شود.
معیارهای لازم الاجرا برای جلوگیری از تخریب مناطق گردشگری تهیه و تدوین گردد.
نوع و میزان آلودگیها مشخص شده و در جهت کاهش آن ها اقداماتی صورت پذیرد.
سیستم های جمع آوری و تصفیه فاضلاب های شهری، صنعتی و کشاورزی، طبق ضوابط و استانداردهای مشخص گسترش یابد.
در مکان یابی تأسیسات توریستی دقت لازم به عمل آید تا از آسیب رسانی به محیط زیست جلو گیری شود.
برنامه ریزی و تعیین میزان حداکثر ظرفیت برد به منظور کاهش صدمات به محیط زیست صورت پذیرد.
برنامه ریزی اصولی برای مقابله با حوادث غیر مترقبه همانند وقوع سیل یا بالا آمدن آب دریا در نواحی ساحلی انجام شود.
بازاریابی توسعه یابد و بخش خصوصی در زمینه توسعه پایدار گردشگری پیش قدم شود. و نهایتاً
اثرات زیست محیطی همراه با ارائه راه حل مشکلات به طور مداوم سنجش گردد.
