مطلبی که می خوانید را درواقع می توان گفت دو کلیدواژه دارد؛ یکی سرطان و دیگری دکتر یوسف اباذری (که هرگز قرابتی میان این دو نام مباد )
اول – سرطان؛ یکی از چند بیماری صعب العلاجی است که دست کم در افکار عمومی، بخش های وسیعی از جامعه ایران، نه صعب، بلکه لاعلاج شناخته شده و جامعه ما به سبب آمارهای فزاینده کسانی که مبتلا به سرطان شده و می شوند، خود را در یک شرایط حاد مواجهه با سرطان می بیند. دوم- دکتر یوسف اباذری؛ یکی از جامعه شناسان ایرانی که چند ماه قبل با سخنان انتقادی اش نسبت به حضور دهها هزار نفری مردم در روز خاکسپاری یک خواننده جوان که دست بر قضا در اثر ابتلا به سرطان درگذشت در میان افکار عمومی خبرساز شد. گرچه اباذری پیش از آن که به واسطه بیان آن حرف های انتقادی در میان مردم کوچه و بازار خبرساز شده و نامش شنیده شود، برای اهل اندیشه و فکر و نظر چهره ای بسیار شناخته شده بود. او جامعه شناسی است که برخلاف بسیاری از هم رشته ای هایش که جامعه شناسی را با بحث های مربوط به روانشناسی اجتماعی خلط کرده اند، جامعه را اقتصادی می بیند، اقتصاد را تاریخی، تاریخ را علمی و علم را عقلی و این یعنی پایه و مایه تفکرش اساسا انتقادی و عقلانی است. و اما توضیحی درباره مطلبی که پیش رو دارید؛ این مطلب که عنوان <<ملاحظات جامعه شناختی در بیماران سرطانی>> را بر خود دارد، متن پیاده شده سخنرانی یوسف اباذری درباره فهم اجتماعی امروزینی از مرگ با محوریت بیماران سرطانی است. اباذری در این سخنرانی که حدود هشت سال پیش در تاریخ چهارم بهمن ۱۳۸۶ در انستیتو سرطان ایران ایراد کرده، ملاحظاتی جامعه شناختی درباره پدیده بیماران سرطانی و مرگ در ایران را مطرح می کند که بسیار آموزنده است. <<طرح نو >> در شماره امروز خود متن این سخنرانی ارزشمند را از آن رو بازنشر می کند که خوانندگان، آگاهی یابند که جامعه شناسی علمی است همه جانبه نگر که به کار تحلیل و تفسیر بسیاری از واقعیات جاری جامعه می آید. لازم به ذکر است که محمدجواد علیزاده، عهده دار پیاده سازی متن از روی نوار سخنرانی و تنظیم آن بوده است.
من نه سرطان شناس هستم و نه طبیب، جامعه شناسی هستم که امیدوارم بعضی نکات را برای شما روشن کنم. همان طور که می دانید درباره ابعاد اجتماعی سرطان و بیماران سرطانی در ایران تحقیقات زیادی انجام نشده است و در نتیجه دست جامعه شناسان و حتی روانشناسان در این مورد تهی است. بنابراین من سعی می کنم اول مقدمه ای جامعه شناسانه در مورد مرگ و بیماران دم مرگ (محتضران) بیان کنم و بعد به بیماران سرطانی و وضع جامعه شناسانه پزشکی در ایران بپردازم. یکی از مهم ترین کسانی که در مورد بیماری و بیماران دم مرگ مطلب نوشته است، جامعه شناس معروفی است به اسم نوربرت الیاس که بیش از ۹۰ سال عمر کرد و کتاب تنهایی محتضران را در ۸۴ سالگی نوشت. او در این کتاب مُردن در عصر جدید را با مُردن در عصر قدیم مقایسه می کند. قبل از این که بخواهم به این کتاب بپردازم، لازم است این توضیح را بدهم که نوربرت الیاس کتابی به اسم <<جریان متمدن شدن>> دارد که کتاب بسیار مهمی است. برای این که برخلاف فلاسفه و جامعه شناسان دیگری که جریان گذر از دنیای قدیم به دنیای جدید را بر مبنای فلسفه تاریخ بیان کرده اند، نوربرت الیاس تحقیقات ریز و تجربی بسیاری در مورد این که این جریان متمدن شدن به چه شکلی اتفاق افتاد، انجام داده است. مثلا او در مورد آداب میز غذاخوری تحقیق کرده است. او نشان داده است که بشر چگونه آهسته آهسته به این حالت فعلی (متمدن شدن) نزدیک شده است. الیاس در مورد آداب سر سفره معتقد بود که افراد در قدیم (در دوران قرون وسطی) آداب میز غذاخوری دقیقی نداشتند. مثلا برای تمیز کردن دهان خود هنگام غذا خوردن از دستمال استفاده نمی کردند. بلکه با آستین، دهان خود را پاک می کردند یا این که هر زمان که دوست داشتند غذا را تف می کردند (این تف کردن غذا در سر سفره که امروزه بسیار چیز مشمئزکننده ای است، در قدیم یک امر بسیار عادی بوده است). یا اینکه در قدیم یک غذای گوشتی مثلا یک گوساله را به طور کامل طبخ می کردند و سر سفره قرار می داده اند. معمولا بشر امروزه ترجیح می دهد غذا را تکه تکه کند تا افراد احساس نکنند که در حال خوردن یک جانور هستند (البته به جز موارد استثنایی مانند غذای کریسمس یا خوردن گوشت مرغ). نوربرت الیاس توضیح می دهد که اولین دستمال را فردریک پنجم استفاده کرده است. پنج دستمال داشته است و هیچ کس به جز او حق نداشت برای پاک کردن دهان یا دست ها از دستمال استفاده کند. الیاس توضیح می دهد که کم کم استفاده از دستمال رواج پیدا می کند. قاشق و چنگال درست می شود و برای خوردن انواع غذاها آداب مخصوصی ایجاد می شود که مردم مجبور شدند این آداب را به نحوی از انحا رعایت کنند. امروزه نیز همان طور که می دانید طبقات بالا از نحوه غذا خوردن طبقات پایین رنج می کشند (مثلا بیزاری از هورت کشیدن چایی). اینها مسائلی است که کسانی که با این جریان متمدن شدن پیش آمده اند با کسانی که این جریان را طی نکرده اند، احساس قرابت نمی کنند. به طور کلی حرف نوربرت الیاس این است که این جریان متمدن شدن در همه شئون زندگی اتفاق می افتد و ما زمانی که متمدن می شویم، درواقع کنترل بیشتری روی بدن خود اعمال می کنیم. الیاس گمان می کند که در دوران های اولیه این کنترلی که الان روی بدن خود اعمال می کنیم، اعمال نمی شده است. بدن خیلی آزادانه تر حرکت می کرد. امروزه ما آداب میز سخنرانی، آداب میز غذاخوری داریم، آداب دید و بازدید و … که همه اینها مسائلی است که باید به جا بیاوریم برای اینکه بتوانیم زندگی کنیم اما این متمدن شدن به عبارتی در سرکوب تن ما نیز رخ می دهد. این همان نظری است که فروید هم دارد. فروید معتقد است (در کتاب <<تمدن و ناخرسندی های آن>> )که ما هر چقدر بیشتر متمدن می شویم، بیشتر خود را سرکوب می کنیم. سرکوب شدن و متمدن شدن امری است که پا به پای هم پیش می رود و این درواقع پاسخی است به کسانی که گمان می کنند جریان متمدن شدن، جریانی است یک سویه. پاسخی است به جریانی که فکر می کند ما هر چقدر متمدن می شویم، بیشتر به سمت آزادی و مواهب عصر جدید می رویم. ولی از نظر نوربرت الیاس این گونه نیست. جریان متمدن شدن رخ می دهد و ما متمدن می شویم ولی در عین حال ما مجبور می شویم کنترل های بیشتری را روی بدن و ذهن خود اعمال کنیم. بنابراین تمدن و سرکوب پا به پای هم پیش می روند. الیاس در کتاب خود بسیاری از امور روزمره را مثال می زند که دچار تغییر شده است و درنهایت توضیح می دهد که بر مبنای تغییرات ایجاد شده، چگونه دولت- ملت جدید به وجود آمد. یعنی تشکیل دولت- ملت های جدید را به نحوی به جریان متمدن شدن ربط می دهد
مسأله ای که مورد توجه نوربرت الیاس است، این است که جریان متمدن شد، مسأله فردگرایی را به همراه می آورد. فردگرایی چیزی است که لاجرم اتفاق می افتد و در خیلی از جاها ما شیفته آن هستیم. فی المثل در جایی که عاشق می شویم بسیار فردگرایی را ستایش می کنیم. این موضوع در سریال های بازاری غرب هم دیده می شود. در آنجا انتقاد می کنند که چرا افراد یا خانواده ها در تصمیم دو جوان که قصد ازدواج دارند، دخالت می کنند. فرض را بر این می گذارند که کسی حق ندارد در تصمیم این دو جوان دخالت کند. به نوعی فردگرایی را برای این افراد قایل هستند. هر فرد جدیدی هم که وارد شهرهای بزرگ بشود، این فرآیند فردگرا شدن را طی می کند. بهتر است نظر گئورگ زیمل را نیز در اینجا بیاورم، زیرا نظرات او به بحث ما که در مورد بیماری است، ربط پیدا می کند. زیمل معتقد است زمانی که فردی از شهر کوچک وارد کلانشهر (شهرهایی مثل تهران) می شود، قادر نیست به همه محرکات اطرافش پاسخ دهد، به دلیل این که تعداد این محرکات بسیار زیاد است. رنگ، بو، صدا، چهره های بیگانه، شلوغی، ترافیک و… آن قدر زیاد است که اگر فرد بخواهد به همه آنها پاسخ دهد بی شک باید انرژی روانی زیادی را صرف کند. در نتیجه فرد حالتی را در خودش بسط و گسترش می دهد به اسم <<نگرش دلزده>>. فرد خود را بی احساس می کند. فرد خود را از حساسیت می اندازد و بی اعتنا می شود. مثلا اگر اقوام فرد از شهرستان بیایند و او را ببینند خواهند گفت این آدم بی عاطفه شده است یا خواهند گفت او از وقتی به تهران آمده ، دیگر همو لایتی های خود را فراموش کرده است (خود را گرفته است). درحالی که داستان از نظر زیمل اصلا این نیست. این یک مکانیسم اجتماعی است. ما مجبوریم در شهرهای بزرگ خود را از حساسیت بیندازیم. مجبوریم برای این که زندگی کنیم یک نگاه بی اعتنا به جهان داشته باشیم. من به دو نکته از جنبه های منفی فردگرایی اشاره کردم. نکاتی که الیاس و زیمل به آن اشاره می کنند. پس این جریان فردگرایی یک سری ابعاد منفی نیز به همراه می آورد که این بی اعتنا شدن و بی احساس شدن یکی از آنهاست.
بی دلیل نیست که نوربرت الیاس عنوان کتاب خود را تنهایی دم مرگ گذاشته است. یعنی افراد در عصر جدید همان طور که در عشق تنها هستند (و ستایش می شود) هنگام مُردن نیز تنها هستند. این نکته ای است که الیاس قصد دارد از آن انتقاد کند و سعی می کند راه هایی را نشان دهد تا زندگی در عصر جدید، هم با فردگرایی همراه باشد و هم بشود از اثرات منفی آن (که تنها مُردن هم جزو آنهاست) کاست. او می گوید، اکثر مرگ های عصر جدید در بیمارستان و در تنهایی و در حالتی ناخوشایند اتفاق می افتد. در حالی که در قدیم، افراد در کنار خانواده خود این جهان را وداع می گفتند و نسبت به مرگ های عصر جدید بسیار موقرانه تر بود. نوربرت الیاس معتقد است ما در جریان متمدن شدن مسأله مرگ را به شدت سرکوب می کنیم. یعنی اجازه نمی دهیم که مرگ خودش را به ما نشان دهد. از نظر او مرگ و زندگی با هم و در هم آمیخته اند اما در جریان متمدن شدن ما مرگ را سرکوب می کنیم و اجازه بروز به او نمی دهیم. یکی از دلایلی که امراض خطرناک (مانند سرطان) این قدر سخت به نظر می رسد این است که ما در جریان متمدن شدن، مرگ را سرکوب کرده ایم. یکی از دلایل آن دینی است. آدم و حوا در بهشت جاودان بودند. بعد از این که از بهشت رانده شدند، مرگ با آنها به اینجا آمد. بشر مقداری از اینکه بهشت را رها کرده و به اینجا آمده است و در این جا خواهد مرد احساس گناه می کند و همین طور که فروید نشان داده است، آدم ها همیشه آرزوی مرگ پدر، مادر، خواهر یا برادرشان را دارند. منتهی آن را در خود سرکوب می کنند. حالا این که چرا چنین آرزویی وجود دارد، مسأله مهمی است که باید در جای دیگر به آن پرداخت. این جریان نیز حس گناه را در انسانِ پرت شده عصر جدید به وجود می آورد و برای اینکه این حس گناه را از ذهن خود خارج کند، مسأله مرگ را به پس می راند. اگر در عصر قدیم مرگ و زندگی در هم تنیده بودند و افراد در زندگی شاهد و ناظر مرگ یکدیگر نیز بودند، در عصر جدید افرادی که دم مرگ هستند را از خود می رانیم. دل مان نمی خواهد افراد محتضر را ببینیم و در مورد مرگ فکر کنیم تا بتوانیم اندیشه مرگ را از ذهن خود دور کنیم. در اینجا نوربرت الیاس به کتاب <<تاریخ مردن>> نوشته فیلیپ اِریه اشاره می کند. اریه محققی است که در مورد قرون وسطا بسیار تحقیق کرده است. کتاب درخشانی هم درباره کودکی دارد. اریه مرگ را در قرون وسطا رومانتیزه می کند. او معتقد است افرادی که در حال مرگ بودند، لحظات آخر را در کنار خانواده می گذراندند. افراد حرف تسلی بخش به فرد محتضر می زدند. فرد درحال مرگ وصیت و نصیحت می کرد. فرد با دختران و پسران و اقوام خود صحبت می کرد و درنهایت با حالتی موقرانه در کنار خانواده خود می مُرد. معمولا کودکان در صحنه های مردن افراد حضور داشتند. نقاشی های زیادی داریم که در آنها کودکان در کنار فرد محتضر درحال بازی کردن هستند. بچه ها کاملا ناظر مرگ عزیزان خود هستند و این طور با مرگ آشنا می شوند و یاد می گیرند که چگونه بمیرند اما در حال حاضر معمولا چنین اتفاقی نمی افتد و بیشتر مرگ ها در بیمارستان رخ می دهد. به همین علت الیاس به رومانتیزه کردن مرگ در قرون وسطی توسط اریه انتقاد می کند. الیاس معتقد است ما مرگ های خشونت باری نیز در قرون وسطی داشته ایم. مثلا یک فرقه، فرقه دیگر را منهدم می کرده است (الیاس به شواهدی اشاره می کند که در آن اعضای یک فرقه از سوزاندن اعضای فرقه دیگر در آتش احساس وجد و شادی می کرده اند). الیاس معتقد است اریه این ابعاد خشونت بار مرگ را از نظر انداخته است. یعنی مرگ در زمان قدیم آن طور که اریه می گوید چیز رمانتیک و موقری نبوده است که ما بخواهیم در عصر حاضر از آن ستایش بکنیم. مثلا همین ایده دوزخ (بشر بعد از مرگ نمی داند چه سرنوشتی در انتظار اوست) که توسط کشیشان در ذهن افراد جای می گرفت مرگ را به عنوان یک چیز دهشتناک در می آورد. به همین علت الیاس معتقد است پیشرفت های پزشکی در عصر حاضر بسیار درخشان است. در عین حال باید به این امر هم وقوف پیدا کنیم که ما در عصر جدید تنها خواهیم رفت. تنها می میریم. الیاس در اینجا به فقر زبان ما هم اشاره می کند. مثلا زمانی که قصد داریم به یکدیگر تسلیت بگوییم به علت عدم اعتقاد ما حتی به جملات کلیشه ای رایج، دست و پای خود را گم می کنیم و سعی می کنیم با گفتن جملاتی زیر لب خیلی سریع خود را خلاص کنیم و فرار کنیم. ترجیح می دهیم برویم تا بمانیم و ابراز همدردی کنیم. از نظر الیاس این ابراز همدردی به کلیشه بدل شده است. ما می دانیم که حس ما واقعی نیست. فردی که عزیزی را از دست داده است هم می داند حس ما واقعی نیست. بنابراین زبان ما در مواجهه با مرگ تهی است. در این مواقع سعی می کنیم در مورد موارد و مسایل دیگری (مثل مسایل روزمره، سیاست، کار فردا و…) صحبت کنیم تا مرگ عزیز کسی. الیاس می گوید تنها مناسکی که باقی مانده است و اجرا می شود، همین مناسک بیمارستانی است. مناسکی مانند در سردخانه گذاشتن مرده، تحویل میت به بازماندگان … و مراسم کفن و دفن که به دست بروکرات ها افتاده است. همان طور که اریه نشان داده است، در قدیم گورستان ها در دل شهرها قرار داشته اند ولی الان گورستان ها در جایی خارج از شهرها قرار دارد. ما مردگان را به شدت از خود دور می کنیم. به نوعی اجازه نمی دهیم که با ما زندگی کنند. عده ای ممکن است به خاطر داشته باشند که در قدیم افراد پنجشنبه ها به سر قبر مردگان می رفتند. ولی کم کم این رسم در حال از بین رفتن است. امروزه دیگر افراد ممکن است سالی یک بار به سر قبور مردگان خود بروند و به مرور زمان فراموش می کنند. در گورستان هم مرده را به دست بروکرات های آنجا (متصدی کفن و دفن…) می سپاریم تا آنها کارها را انجام دهند و ما به دنبال کار خود برویم. الیاس از این ابعاد مردن در عصر جدید انتقاد می کند و معتقد است باید نسبت به این مسأله رویکرد خود را عوض کنیم و رویکرد دیگری را جایگزین کنیم. اومسائل جنسی را مثال می زند. الیاس می گوید ما در عصر جدید بسیار از مسائل جنسی صحبت می کنیم. حتی در کشور ما که قرار است از مسائل جنسی صحبت نشود اما می بینیم که در رادیو، تلویزیون یا جاهای دیگر به نحوی از انحا در مورد این مسأله حرف زده می شود. یعنی تابوی قدیم که مردم در مورد مرگ صحبت می کردند ولی در مورد مسائل جنسی صحبت نمی کردند، الان عوض شده است. افراد در مورد مسائل جنسی صحبت می کنند ولی در مورد مرگ حرف نمی زنند. الیاس از خصوصیات مرگ در عصر حاضر به این ویژگی اشاره می کند که زندگی در عصر حاضر خیلی طولانی شده است. در قرون وسطا فرد ۴۰ساله پیر محسوب می شد ولی الان جوان محسوب می شود. او از اینکه پزشکی (به کمک بهداشت، نحوه تغذیه و…) به طولانی شدن زندگی کمک کرده است، آن را ستایش می کند اما از نظر الیاس طولانی تر شدن زندگی به معنای با معناتر شدن زندگی نیست. یکی از ایده های مسلط دوران ما، ایده پیشرفت است. همه حس می کنیم که در جریان زندگی باید پیشرفت کنیم. به معنایی زمان برای ما به عنوان خط بی پایانی تبدیل شده است که هر مقدار پیشرفت کنیم، کم است. الیاس می گوید، شاید فردی در زمان قدیم در ۳۵ سالگی می مُرد اما احساس می کرد که زندگی کرده است (احساس می کرد زندگی اش سرشار بوده است) اما امروزه اگر از یک آدم صدساله در مورد زندگی اش بپرسید، معمولا خواهد گفت که بیهوده زندگی کرده است و زندگی اش معنایی برایش نداشته است و از این قبیل حرف ها. امروزه زمان زندگی طولانی تر شده است ولی این طولانی تر شدن به معنای بامعناتر شدن نیست، چرا که تلقی ما از زمان و پیشرفت معنای زندگی و مرگ را تغییر داده است. ما در حال حاضر گمان نمی کنیم که با معنا زندگی می کنیم. الیاس از خصوصیات دیگر مرگ در عصر حاضر به <<مرگ آرام در بستر>> اشاره می کند. انتقاد الیاس در اینجا به کسانی است که خیلی از عصر جدید ستایش می کنند. او معتقد است هنوز خشونت های قومی و قبیله ای وجود دارد. تلویزیون هم این خشونت ها را به روشنی به ما نشان می دهد. به تعبیر الیاس ما همیشه مرگ آرام در بستر را نداریم. با جنگ هایی مواجه می شویم که مرگ های دهشتناکی را برای افراد رقم می زنند. یکی از مسائلی که ۱۱ سپتامبر را به وجود آورد (که زیاد هم به آن توجه نمی کنیم و چون از زاویه دیگری به آن نگاه می کنیم، نمی توانیم بفهمیم چرا ۱۱ سپتامبر برای آمریکایی ها این قدر مهم است) این بود که آمریکایی هایی که فکر می کردند در بستر خواهند مُرد، گمان می کنند در حال اشغال شدن هستند. تصور می کنند هر لحظه ممکن است در خیابان بمبی منفجر شود و آنها بمیرند و این موضوع ترس آنها را از تروریسم رقم می زند و باعث می شودکشور های دیگر را اشغال کنند. مسأله دیگری که ایده مرگ در بستر را زیر سوال می برد، مسأله تصادفات است. نوربرت الیاس مقاله ای در مورد جریان متمدن شدن و تصادفات دارد، در آن مقاله نشان داده است هر چقدر کشوری متمدن تر (متمدن به معنایی که خود الیاس مدنظر دارد) باشد، تصادفات منجر به مرگ در آن کشور کمتر است. برای این که مردم به شدت آموزش می بینند که چگونه با ماشین رانندگی کنند. کشور ما یکی از بالاترین نرخ تصادفات منجر به مرگ در جاده ها را دارد. این نشان می دهد که ما چقدر نسبت به بعضی از مسایل بی اعتناییم. در فرهنگ ما ترس از حیوانات وجود دارد (مثلا از سوسک می ترسیم و به بعضی حیوانات که با غربی ها زندگی می کنند، دست نمی زنیم و آنها را از خود دور می کنیم) ولی به هیچ وجه از ماشین نمی ترسیم. در صورتی که انسان غربی (آمریکایی) به ماشین به عنوان یک ابزار مرگ نگاه می کند (در حالی که خودشان آن را ساخته اند و استفاده می کنند) و به شدت از آن می ترسند. درحالی که ماشین برای ما جنبه یک کالای لوکس دارد و هر چه گران تر باشد بهتر است. ماشین برای ما نشانه تفاخر و مجلل زندگی کردن است.
کسانی که متاثر از نوربرت الیاس بوده اند، راجع به سرطان تحقیقاتی انجام داده اند. یکی از مقالات در مورد اتوبیوگرافی بیماران سرطانی است (زندگینامه ای که خود بیماران سرطانی در مورد خودشان نوشته اند). این نوشته هایی که بیماران از خود ارایه کرده اند راهی است برای کمک کردن به خود. یعنی فرد سرطانی روایتی از زندگی خود را می نویسد تا به خودش کمک کند تا بتواند از پس بیماری برآید. یکی از ژانرهایی که در این اتوبیوگرافی ها دیده می شود، ملامت زندگی ماشینی است. مثلا بیماران سرطانی در اتوبیوگرافی های خود به فست فودها اشاره کرده اند (همین مغازه هایی که امروزه بسیار در تهران و شهرستان ها باز می شود و مد شده و تحقیقات نشان داده است که این نوع غذاها در به وجود آمدن سرطان ها نقش دارند) و عده ای از این بیماران سرطانی این نوع زندگی و این نوع غذا خوردن ها را ملامت کرده اند و به نوعی آنها را مسبب بیماری و مرگ خودشان می دانند. ژانر دیگر مربوط می شود به زندگی بیماران سرطانی که زندگی خود را به صورت داستان های پلیسی می نویسند. در این داستان ها یک آدم سرطانی وجود دارد که توسط سرطان مورد تهاجم قرار می گیرد. سوء ظن های اولیه ای وجود دارد بعد شوکی وارد می شود و این فرد مبتلا می شود و بعد جریان پزشکی همان تعقیب وگریزهای داستان های پلیسی است. ژانر دیگر داستان پیروزی است. داستان کسانی که سرطان گرفته اند و بر سرطان پیروز شده اند. دیگری مربوط به کنار آمدن قدرتمندانه با سرطان است. آنها توضیح می دهند که چگونه قدرتمندانه با این بیماری و نشانه های آن (تاثیری که سرطان بر چهره افراد می گذارد و چهره را از ریخت و قیافه می اندازد) کنار آمده اند و به زندگی شان ادامه داده اند. نوع دیگری که در نوشته ها دیده می شود تشبیه سرطان به جنگ است که بسیار در بین اتوبیوگراف نویس ها عمومیت دارد. آنها سرطان را یا به جنگ جهانی دوم یا به جنگ خلیج (جنگ آمریکا با عراق) تشبیه می کنند. بعضی جنگ های محله ای بالکان و اروپا یا جنگ ویتنام را مثال می زنند. آنها گمان می کنند سرطان گرفتن با جنگ یک وضع را دارد. آنها گمان می کنند یک جنگ تمام عیار علیه آنها اعلام شده است بعضی ها سرطان را به عنوان یک امتحان از ایمان دینی شان می دانند (برای افرادی که دیندار هستند). آنها به سرطان به عنوان یک امتحان الهی نگاه می کنند. بعضی ها سرطان را با محیط زیست آلوده مقایسه می کنند و جنگ خودشان با سرطان را جنگ با محیط زیست اعلام می کنند. عده ای هم خودشان را در جنگ نهادهای پزشکی می بینند. آنها نهادهای پزشکی را در بیماری خود مقصر می دانند و در نوشته های خود به نهادهای پزشکی تاخته اند که مثلا بی خود عمل جراحی کرده اند، بی خود شیمی درمانی کرده اند و… کسانی این گونه به نهادهای پزشکی تاخته اند که آمده اند و مقداری درمان شده اند و بعد دارو و درمان را رها کرده اند و رفته اند. بعضی های دیگر سرطان گرفتن را تعلیق میان امید و ترس دانسته اند. مرتب از ترس ها و امیدشان به بهبودی گفته اند. دهشتناک ترین اتوبیوگرافی ها را متعلق به همین افراد دانسته اند (لحظه ای بیم و لحظه ای امید). اینها ژانرهایی بود که بیماران سرطانی از آن برای نوشتن استفاده می کنند که در همه این موارد عمل نوشتن به این بیماران سرطانی کمک می کند. در آخر هم الیاس از یک مفهوم <<با هم بودن>> استفاده می کند و توضیح می دهد که مثلا در ونکوور یک NGO در بریتیش کلمبیا بیماران سرطانی را با هم آشنا کرده است. دست به دست هم داده اند. نشسته اند و صحبت های ملاطفت آمیز می کنند. او معتقد است شاید این نحوه برخورد سرطانی ها با یکدیگر برای خودشان و برای استفاده دیگر بیماران سرطانی مفید باشد؛ چیزی که خیلی مهم است این است که ما نیازمند فکرهای نو و بدیع در زمینه برخورد با این مسأله هستیم (چه در سطح ایران و چه در سطح جهان).
مسأله دیگری که قصد دارم به آن بپردازم، مسأله وبریِ <<افسون زدایی>> است. ماکس وبر معتقد است عصر جدید، عصر افسون زدایی است. دنیای قدیم دنیای افسون بود. بشر در کنار چیزهای الوهی زندگی می کرد. مثلا اگر به درخت نگاه می کرد درخت برای او فقط یک درخت نبود. او تصور می کرد در کنار این درخت یک روح وجود دارد (به این مسائل خرافات گفته می شود). دنیای جدید به دست دنیای عقل رها شده است. دنیایی است به شدت عقلانی شده. مفهوم افسون زدایی یعنی آمدن عقلانیت بیشتر که این عقلانیت بیشتر وارد پزشکی هم می شود. ما از ثمرات این عقلانیت بسیار بهره برده ایم (فوکو کتابی به اسم <<تولد کلینیک جدید>> دارد. در آنجا فوکو نشان می دهد که پزشکی جدید چگونه بر مبنای عقلانیت بنا شده است. او نشان می دهد که این پزشکی در کنار فوایدش چه مقدار حالت کنترلی و استبدادی هم دارد). بشر بر مبنای این عقلانیت قدرت پیش بینی دارد. پزشکی که به راحتی می تواند پیش بینی کند به همین راحتی قادر به درمان کردن نیست. مسأله دیگر رخنه اخبار پزشکی به بیرون است که باعث نگرانی مردم می شود. الان پزشکی قادر است به فردی بگوید که در چند روز و چند دقیقه دیگر خواهد مُرد. ولی قادر نیست برای آن چاره ای بیندیشد. یعنی این عقلانیت از دوسو پیشرفت نکرده است. در اینکه همه ما خواهیم مُرد هیچ شکی نیست ولی پزشکی جدید بیشتر در جهت پیش بینی مرگ جلو رفته است تا در جهت به تعویق انداختن آن. دیگری مربوط می شود به تأثیر این عقلانیت بر رفتار پزشکان، پرستاران و کسانی که در امور فنی در بیمارستان ها کار می کنند. در مورد ایران، به گمان من این عقلانیت بعد از انقلاب بیشتر هم شده و یک مقداری به پزشکی ایران لطمه زده است. از این جهت باید مورد توجه قرار گیرد. در اول انقلاب که بحث تعهد یا تخصص بود، پزشکان چون همه به آنها احتیاج داشتند تنها گروهی بودند که به آنها متخصص می گفتند و می توانستند کروات بزنند. پزشکان نیز برای این که خود را به عنوان یک گروه عالم و دانشمند جا بزنند (و امتیازات خود را از دست ندهند)، بر عقلانیت پزشکی افزودند. شما اگر با دانشجویان جدید پزشکی (پزشکان جدید) صحبت کنید، با شما بر مبنای یک پزشک آمریکایی صحبت می کنند. گمان می کنند در حال انجام یک کار به شدت عقلانی و علمی هستند. آنها هر نوع جنبه عاطفی و حسی را از پزشکی زدوده اند. برای اینکه محدوده عقلانیت در پزشکی را نشان دهم به یک تحقیق اشاره می کنم، تحقیقی را روی سه گروه از بیماران انجام داده اند؛ یک گروه آمریکایی ها، یک گروه ایتالیایی ها و گروه دیگر یهودی ها. بیماری یهودی ها با ترس و وحشت و داد و بیداد همراه بوده است. گریه می کردند و همه اقوام را خبر می کردند که به بیمارستان بیایند. ایتالیایی ها یک حالت بینابین داشته اند. کمتر از یهودی ها قضیه را بزرگ می کردند. ولی باز اقوام باید به بیمارستان می آمدند و همه در مورد پزشکان و بیمارستان اظهارنظر می کرده اند. عقلانی ترین بیماران (طبق این گزارش) بیماران آمریکایی بوده اند. یک آمریکایی مثلا اگر در مورد بیماری پای خودش صحبت می کند، پایش را سوم شخص خطاب می کند. جوری صحبت می کند که انگار پا متعلق به خودش نیست. به دقت به حرف های پزشک گوش می دهد و جواب پزشک را می دهد. در خیلی از مواقع پزشک از بیمار ایرانی سوالاتی را می پرسد که بیمار حرف های دیگری می زند ولی جواب پزشک را نمی دهد. فرد آمریکایی یاد گرفته است جواب سوال پزشک را بدهد. بیمار آمریکایی بسیار به پزشک و بیمارستان اعتقاد دارد و معتقد است بیمارستان و پزشکان و پرستاران به خوبی از او مراقبت خواهند کرد. این تحقیق نشان می دهد که مفهوم عقلانیت و ربط آن با بیماری یک مسأله فرهنگی است. افراد ممکن است دچار یک بیماری بشوند اما سه قوم (سه فرهنگ) واکنش های متفاوتی به آن بیماری نشان می دهند. اگر ما ایرانی ها خود را با این سه گروه مقایسه کنیم، چیزی شبیه به یهودی ها و ایتالیایی ها هستیم. یعنی تلقی ما از پزشکی، تلقی بسیار عاطفی و احساسی است. دوست داریم در موقع بیماری همه آشنایان حضور داشته باشند، همه حرف بزنند، پیش دکترهای زیادی برویم، با همه مشورت کنیم… در حال حاضر نقص به وجود آمده این است که ما از نظر فرهنگی به شدت عاطفی و احساسی هستیم ولی از نظر پزشکی و نحوه ای که پزشکی در ایران تدریس می شود، به شدت عقلانیت ترویج می شود. پزشکان جدید سعی می کنند (مانند پزشکان آمریکایی) کاملا همه چیز را به بیمار بگویند. درحالی که ما ایرانی ها زیاد دوست نداریم راجع به بیماری خود بشنویم. پس پزشکان باید در مواجهه با بیماران (چه بیماران سرطانی و چه بیماران دیگر) به این نکات توجه کنند، زیرا آنها با مردم و فرهنگ ایرانی سروکار دارند. لازم است این نکات را هم در تربیت پزشک، پرستار یا کادر فنی که در بیمارستان کار می کنند، لحاظ کنند. از طرف دیگر ما باید از تجارب جدیدی که در پزشکی به دست می آید، استفاده کنیم. الان در انگلستان یک روندی شروع شده است که بیماران را تا حد ممکن در خانه نگه می دارند و سعی می کنند آنها را به بیمارستان نبرند. همین طور نگاه آنها به دارو مثل ۲۰ سال پیش نیست. اگر آن موقع فکر می کردند یک دارو باید در مورد همه بیماران جواب دهد، الان Patient to Orientate شده است. یعنی آنها می دانند که ممکن است یک دارو در مورد یک بیمار جواب استاندارد بدهد و در مورد بقیه جواب ندهد. این Patient to Orientateشدن پزشکی بیشتر یک حالت تفسیری و هرمنوتیکال به پزشکی می دهد. در نتیجه دستگاه پزشکی ما باید به این نوع تجارب جدید پزشکی توجه کند و در مقابل آنها ایستادگی های غیرعقلانی نکند تا بتواند به همه بیماران ازجمله بیماران سرطانی کمک نماید.
پی نوشت: ۱- norbert elias (June 22, 1897- August 1, 1990) ۲-the loneliness of the dying سه بخش اول این کتاب توسط یوسف اباذری در فصلنامه ارغنون شماره ۲۷-۲۶ (بهار و تابستان ۱۳۸۴) ترجمه شده است. این کتاب با مشخصات زیر به فارسی ترجمه و منتشر شده است: الیاس، نوربرت (۱۳۸۵) تنهایی دم مرگ، ترجمه امید مهرگان و صالح نجفی، تهران: انتشارات گام نو. ۳- the civilizing process یوسف اباذری مقاله ای در همین رابطه در نامه علوم اجتماعی به چاپ رسانده است: اباذری، یوسف (۱۳۸۱)، نوربرت الیاس و فرآیند متمدن شدن، نامه علوم اجتماعی، شماره ۱۹، صص ۲۵-۱۹. ۴- Sigmund Freud (6 May 1856 – ۲۳ September 1939) ۵- civilization and its discontents از این کتاب سه ترجمه به فارسی منتشر شده است: فروید، زیگموند (۱۳۸۷) تمدن و ناخرسندی های آن، ترجمه امید مهرگان، نشر گام نو. فروید، زیگموند (۱۳۸۴) تمدن و ناخشنودی های آن، ترجمه خسرو همایون پور، نشر امیرکبیر. فروید، زیگموند (۱۳۸۳) تمدن و ملامت های آن، ترجمه محمد مبشری، نشر ماهی. ۶-blasé attitude ۷-desensitize ۸-the hour of our death: the classic history of western attitudes toward death over the last one thousand years 1914, blois – 8 February 1984, Paris(21 July9-Philippe Ariès ) ۹-Centuries of Childhood ۱۰-Progress ۱۱-interdependence ۱۲-disenchantment ۱۳- the birth of the clinic: an archaeology of medical perception این کتاب با مشخصات زیر به فارسی ترجمه و چاپ شده است: فوکو، میشل (۱۳۸۵)، پیدایش کلینیک: دیرینه شناسی ادراک پزشکی، ترجمه یحیی امامی، تهران: نقش و نگار.
