آتشی؛ ادبیاتی در مواجهه با تناقضات شهری (اسماعیل حسام مقدم)

سخنرانی در همایش ملی “بازنمایی فضای شهری در ادبیات و هنر” برای خردادماه سال ۱۳۹۱ در خانه هنرمندان ایران

نقد پسااستعماری جهان شاعرانگی منوچهرآتشی

شهر و بازنمایی آن در متن های ادبی مدرن، سرشت و سرنوشتی متفاوت با دوران پیشینی خود پیدا کرد و به گونه ای به محل تنازع و پروبلماتیک مدرنیته مبدل گشت. این چالش عمیق ادبی در بافتاری فرهنگی رخ داد که تجربه مدرنیته الزام می داشت تا “هرچیز سفت و سخت دود شود و به هوا برود.” درون این گفتمانی که افسون زدایی را به گزاره ای معرفتی در جهان هستی شناختی خود مبدل نموده بود، بی شک جایی برای تفسیرها و تعاریفی که دلالت بر معانی افسون زده از سنت کنند را نداشت، واین شد که همین انقلاب هستی شناسانه نیز در جهان مدرن، مجددن افسون زده گشت. شهر و بازنمایی از آن به دال اعظم استحاله یافت. اما با چرخش فرهنگی در نیمه قرن بیستم میلادی، از همین گفتمان و اسطوره های مدرن نیز افسون زدایی شد و ادبیات پیرامون و خاموش کشورهای مستعمره به بازیابی خویشتن و گونه ای بازاندیشی تاملی در خود و اقلیم خود پرداختند و همه آن اسطوره های برساخته مدرن را به چالش کشیدند؛ از درون این بازاندیشی محلی-بومی، نظریات پسااستعمارگرایانه صورتبندی گشت.

این مقاله در پی نقد ادبیات جنوب براساس رویکرد پسااستعمارگرایانه ای هست که نویسندگان و شاعران پیرامونی را بر آن داشت تا به خود و اقلیم خود و ابژه های محیطی خویش بپردازند و ادبیاتی را در تقابل با اسطوره های مدرنیته بازآفرینی نمایند که اسطوره حاکم در آن دیگر شهر و شهرگرایی نبود. منوچهر آتشی از شاعران بوشهری نیز درون این گفتمان رشد کرد(دهه چهل و پنجاه شمسی) و به تولید متن ادبی پرداخت و ازهمین روست که در آثارش به گونه ای به مصاف با جهان زیست شهری رفته و همواره ابژه های اقلیمی و بومی ای را بازتولید ادبی نموده، که گونه ای بازآفرینی دنیای پیشامدرن را موجب می شود. در این مقاله با تحلیل گفتمان اشعار این شاعر جنوبی، با تحلیل جنبه ها و ساحت های مقاومت متن ادبی اشان در مواجهه با گفتمان هژمونیک مدرن پرداخته خواهد شد.

رابطه متن و فرهنگ همچون رابطه قدرت و دانش هست (آنگونه که میشل فوکو ترسیم کرده است) که به گونه ای در بازتولید و بازآفرینی همدیگر دخیلند و نشانه هایی در دلالت به هم را بازنمایی می کنند، متن ادبی یا هنری در فضا و اتمسفری خلق می شود که به ناگریز تحت سلطه و استیلای گزاره های فرهنگی و یا گفتمان مسلط قرار می گیرند و به معناسازی / معنازدایی هایی در راستای خواست قدرت و یا مقاومت دربرابر آن برخواهد آمد. متن و سوژه ی هنرمند درون این قدرت سلطه گر برساخته شده و در مواجهاتی که با دال ها، ابژه ها و چیزها صورتبندی می کنند، نگرش مسلط بر هستی شناسی و معرفت شناسی خویشتن را نمود و بروز می دهند.

گفتمان مسلط بر جهان اندیشگی آفرینندگان متون ادبی و هنری نیم قرن اخیر در گونه ای از رویکردهای پسااستعمارگرایانه و پروژه “بازگشت به خویشتن”، خود را معنا می بخشیده، ملت های پیرامونی و جهان سومی با کسب فهم و درک جهان و انسان مبتنی بر اندیشه های اومانیستی، به درون جهان مدرن وارد شدند و مدرنیته ی خاص خویش را برساختند.

گفتمان غالب و مسلط بر نوعی مواجهه آنتاگونیستی و منازعه جویانه با غرب تعریف شده بود و متفکرین و نویسندگان درون این جهان منازعه ای، در تلاش برای شناخت روح حاکم بر انسان بومی و محلی، خود را برای برخورد جدال برانگیز با غرب مهیا دیده بودند، نسلی از روشنفکران که با توجه به نگره ی آنتاگونیستی کسانی چون امه سه زر و فرانتس فانون، به دنبال اندیشه های رادیکال چپ گرایانه راهی شدند و به بازآفرینی جهان رعب انگیز برخوردهای دولته ای خود/دیگری یا سیاه/سفید پرداختند. نوع گفتمانی که حامل بنیادگرایی بود و به زایمان مبارزات چریکی و خشونت آمیز دچار آمد. در کنار این گفتمان، گونه دیگری از تقابل بود که به طور متاخرتری اندیشه ی پسااستعمارگرایانه ی کسانی چون ادوارد سعید، استیوارت هال و آرجوان آپادورای را در نقطه کانونی خویش قرار دادند، این نگره با توجه به فرهنگ و مواجهه ای نرم در تقابل با خوانش های غربی- شرق شناسانه قرار می گرفتند و متونی را می آفریدند که مملو از ابژه ها و ایماژهای بومی و محلی بود اما در بستری از اندیشه های اومانیستی و انسان گرایانه. این نگره را می توان در متن و زیبایی شناسی کسانی چون منوچهر آتشی سراغ گرفت.

در جهان زیبایی شناسی منوچهر آتشی همواره مقاومت فرهنگی را در گونه ای متناقض و پارادوکسیکال از سوگواری دائم / سرخوشی دائم درمی یابیم که حاکی از وجوه مدرن بودگی انسان معاصر دارد که تراژدی به خودوانهادگی را با کمدی سردرگمی همراه می کند و این فضای اندیشگی؛ فضایی تولیده شده از هویتی هست که “زاده ی اضطراب جهان” مدرن است. اشعار منوچهر آتشی همچون مرثیه ها و رکوئیم هایی بر تبعیدشدگی و مهاجرت هستند که همواره رو به درک و فهم عمیق از انسان مدرن دارند، انسانی که بار عظیم و تخته سنگ بزرگ را بردوش خود سنگین می یابد و از این منظر، با چهره ای روشنفکر و متفکر از منوچهر آتشی مواجهیم که با خود جهانی از بازی های زبانی ساده و پاستورال(روستایی) را به ارمغان می آورد که همچون رانه و نیرویی پیش-رونده برای انسان مقاومت کننده در اعصار ظلمانی (به زعم هانا آرنت) به کار خواهد آمد.

جهان ادبی و اندیشگی منوچهر آتشی ظرفیتی عمیق و ژرف برای تداوم بخشیدن به تناقض و پارادوکس زیست مدرنیته ایرانی را در خود بازتولید می کند و همین از موهبات و فرصت های درخشانی هست که برای انسان ایرانی به وجود آمده تا این تقابل را واسازی کند و به لایه های زیرین، مخفی و غایب این تقابل ره برد و به گونه ای از بازآفرینی اسطوره های بومی – محلی در بافتار متون ادبی و هنری نائل آید و با پس راندن ساده انگاری های پیشین، به هزارتوی پیچیده ی هویت اکنونی و اینجایی مشرف گردند.

این مقاله در همایش ملی “بازنمایی فضای شهری در ادبیات و هنر” برای خردادماه سال ۱۳۹۱ در خانه هنرمندان ایران به صورت سخنرانی ارائه داده شده است.

سالنــــامـــه ارغنـــــــون هامـــون (فروش اینترنتی)

فصــــلنــامـــــه نــــامـــــه هـــامـــــون (فروش اینترنتی)

دوهـفتـــــــه نــامـه آوای هـــــامــــون (فروش اینترنتی)

انتـــــشــــــــارات هــــامـــــــون نـــــو (فروش اینترنتی)

نشستن در لژ مخصوص غول‌های ادبی؛ درباب منوچهر آتشی

درباره استاد غلامعباس توسلی؛ حافظه زنده جامعه شناسی

توسلی در سه بزنگاه تاریخی؛ یادداشتی از حمیدرضا جلائی‌پور

آکادمیسین مردم‌مدار؛ یادداشتی از حسین سراج زاده

آتشی؛ ادبیاتی در مواجهه با تناقضات شهری (اسماعیل حسام مقدم)

دیدگاهتان را بنویسید لغو پاسخ

اخبار مرتبط

دیدگاهتان را بنویسید لغو پاسخ