سرویس استان‌های خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) – الهام بهروزی: هوش مصنوعی به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین برندهای تکنولوژی در سال‌های اخیر توانسته در بسیاری از ابعاد زندگی بشری انقلابی برپا کند و به کنشگری بپردازد. یکی از حوزه‌هایی که هوش مصنوعی به‌ویژه در دو سه سال اخیر به آن ورود کرده، صنعت تولید محتوا است که افسار کار را کم‌کم از دست انسان گرفته و با کمترین زمان، متن درخواستی اپراتور را در اختیارش می‌گذارد.
این نقش‌آفرینی هوش مصنوعی در حوزه تولید محتوا تنها به تولید مقالات فست‌فودی و سرعتی خلاصه نشده، بلکه پایش به حوزه تولید کتاب نیز باز شده است. کتاب‌هایی که به‌قول مدرسان کارگاه‌های «تولید کتاب با هوش مصنوعی»، تنها با یک کلیک در کمترین زمان و با کمترین انرژی از سوی نویسنده تنها با پاسخ دادن به چند سوال تولید می‌شوند! کتاب‌هایی که در ظاهر باکیفیت و سنجیده نوشته شده‌اند اما چون استانداردهایی از سوی متولیان حوزه کتاب برای چنین تولیداتی معین نشده، مشخص نیست که تا چه اندازه محتوای کتاب‌های تولیدشده با هوش مصنوعی، استاندارد هستند یا خیر؟
یک استاد دانشگاه که دانش‌آموخته رشته علوم ارتباطات در مقطع دکتری است، در این باره به خبرنگار ایبنا در بوشهر گفت: هوش مصنوعی بازاری گرم برای عده‌ای پدید آورده است. این افراد با ساخت و فروش برخی ربات‌ها و نرم‌افزارهای مبتنی بر هوش مصنوعی، وعده نوشتن و تولید دو کتاب در روز با یک کلیک را می‌دهند. حتی با پرداخت پول بیشتر می‌توان به مجوز تولید نامحدود کتاب در یک روز و در یک سال نیز دست یافت. گرچه چنین کارهایی شدنی هستند ولی با چه قیمت و با چه کیفیت، نتیجه، سطح اثرگذاری و دستاوردی؟ این گونه کتاب‌ها چه بلوک جدیدی بر ادبیات علمی و… هر حوزه‌ای می‌توانند بیفزایند؟
مریم سلیمی ادامه داد: در وبیناری مرتبط با کاربرد هوش مصنوعی در نوشتن کتاب، به شرکت‌کنندگان وعده داده شد که «فقط کافی است عنوان دلخواه خود را به ربات بدهند و بعد از یک ساعت کتاب جدید و انحصاری خود را تحویل بگیرند. کتابی که هیچ متخصصی نمی‌تواند از آن ایراد بگیرد و با ورود به بازار، پرفروش‌ترین خواهد شد.» همچنین در این وبینار، یک ربات نویسنده مقاله معرفی و مجموعه ربات نویسنده و نویسنده مقاله و… مجموعاً به قیمتی قریب به ۳۹ میلیون تومان برای فروش عرضه شد.
به گفته وی، در این سمینار، فرد به اصطلاح مدرس به دو انتخاب خود اشاره کرد؛ انتخاب اول: فروش لایسنس این ربات به ناشران (که به ادعای فرد از آن هم استقبال کرده بودند) به قیمت ۳۰۰ میلیون تومان و انتخاب دوم: قرار دادن ربات در اختیار افراد جدی و با انگیزه برای تولید کتاب که او ظاهراً انتخاب دوم را داشته است.
این نویسنده و پژوهشگر حوزه علوم ارتباطات تاکید کرد: قطعاً کم نیستند افرادی مانند شخص مذکور که از ظرفیت‌های هوش مصنوعی برای کسب درآمد تلاش می‌کنند و در عین حال مشتاقانی را به تولید کتابی با یک کلیک با حداقل زحمت دعوت می‌کنند. در سمینار مذکور تأکید می‌شد: «چرا باید با زحمت پول درآوریم؟ چنانچه خانواده‌هایمان همواره گفته‌اند باید با سختی و زحمت پول به دست بیاوریم در حالی که به راحتی می‌توانیم با یک کلیک به کمک هوش مصنوعی تولید کتاب کنیم و آن را با قیمت بالا بفروشیم؟»
سلیمی با بیان اینکه در این وبینار همچنین ادعا بر این بود که ربات مذکور قادر است ۱۰۰ عنوان را برای یک کتاب در چند ثانیه عرضه دارد و فرد فقط کافی است یکی را انتخاب کند، افزود: به این گونه دوره‌های آموزشی که به‌جای دانش‌افزایی، صرفاَ اهداف تبلیغاتی، بازاریابی و فروش را در پیش می‌گیرند، نقد جدی دارم. بنابراین ضمن لزوم تعهد بیشتر مدرسان در طرح مباحث آموزشی به اصول علمی و اخلاقی، ضرورت دارد برگزارکنندگان دوره‌های آموزشی، بر محتواهای دوره‌ها نظارت بیشتری داشته باشند تا شرکت‌کنندگان در این دوره‌ها، در حوزه‌های تولیدات علمی یا انجام امور فرهنگی همچون تولید کتاب (با هر هدف و انگیزهای) درگیر نگاه‌های تجاری و تبلیغاتی و دستیابی صرف به اهداف به هر قیمتی نشوند.
در آستانه تجاری شدن حوزه کتاب هستیم
این استاد دانشگاه هرچند استفاده از هوش مصنوعی را در شرایط فعلی یک ضرورت دانست، گفت: ولی معنی آن، این نیست که کل کار نوشتن کتاب از صفر تا ۱۰۰ به هوش مصنوعی واگذار شود. در این میان، سهم انسان چه خواهد شد؟ حاصل سال‌ها تجربه و تلاش و تراوشات ذهنی یک انسان به کجا خواهد رفت؟ اینکه از ظرفیت قالب توجه هوش مصنوعی در تهیه کتاب یاری بگیریم، منطقی به نظر می‌رسد ولی آیا واگذاری مطلق کار نگارش و تولید کتاب به هوش مصنوعی، یک حوزه فرهنگی و ارزشمند را به یک حوزه مطلقاً تجاری تبدیل نخواهد کرد؟
متولیان حوزه کتاب در حوزه تولیدات مبتنی بر هوش مصنوعی هوشیار باشند!
سلیمی در ادامه از متولیان حوزه کتاب، بخش ناظر حوزه کتاب در وزارت فرهنگ و ارشاد، ناشران و… خواست تا در حوزه تولید کتاب صرفاَ با استفاده از هوش مصنوعی، کاملاً هوشیار باشند و در این خصوص به یاری هوش مصنوعی، کنترل‌های لازم را داشته باشند و کتاب‌هایی را تائید و آماده انتشار کنند که کاملاً تولید هوش مصنوعی نباشند یا حداقل به تدوین استانداردهایی برای ارزیابی محتوای تولید شده با هوش مصنوعی اقدام کنند تا از کیفیت و اصالت محتوا اطمینان حاصل کنند.
هشدار به دانشگاه‌ها و اساتید و هیئت‌های علمی در انتخاب دانشجویان دکتری
او که دارای بیش از یک دهه تجربه تدریس دانشگاهی است، تاکید کرد: دانشگاه‌ها به‌خصوص اساتید و هیئت‌های علمی در انتخاب دانشجویان دکتری لازم است تا دقت لازم را نسبت به تولیدات علمی به‌خصوص کتاب‌های تولیدشده از طریق هوش مصنوعی داشته باشند و در زمان امتیازدهی به کتاب‌ها، به تلاش‌های انسانی و آثار خلاقانه و حاوی کیفیت بالا، توجه بیشتری داشته باشند. قطعاً اساتید دانشگاه‌ها نگاه همکاری به هوش مصنوعی به‌ویژه در تولید آثار خود با هدف ارتقا و… خواهند داشت.
در یک دو راهی مهم تاریخی در حوزه انتخاب تولیدات انسانی و هوش مصنوعی قرار داریم
سلیمی با تاکید بر اینکه در یک دو راهی مهم تاریخی در حوزه انتخاب تولیدات انسانی و هوش مصنوعی قرار داریم، گفت: زمان مهم و حساسی است که باید تصمیم بگیریم بین تولیدات انسانی و مصنوعی مرز قائل باشیم یا خیر؟ اگرچه هوش مصنوعی در حال حاضر با یادگیری و تقلید، مجموع تجارب بشری را به‌عنوان خروجی و با اتکا از منابع مختلف، آن هم با خطا و سوگیری و… عرضه می‌دارد، ولی با ورود به مرحله تولیدات مصنوعی و نقش‌آفرینی بیشتر هوش مصنوعی، حوزه کتاب و دیگر تولیدات علمی و… به چه سمتی خواهند رفت؟
این مدرس روزنامه‌نگاری و حوزه گرافیک خبری و اطلاع‌رسان، سپس با طرح این سوال که آیا برای ما که کتاب می‌خوانیم باید مهم باشد آنچه می‌خوانیم یک هوش مصنوعی تولید کرده یا یک انسان با اتکا به تجربه، دانش، خلاقیت و…، تصریح کرد: ما در یک مرحله مهم تاریخی هستیم، کدام انتخاب را خواهیم داشت؟ آیا باید تعصبات بشری را کنار بگذاریم و مصنوعات را هم ارزشگذاری جدید کنیم یا با استقبال از تحولات از ظرفیت‌های هوش مصنوعی در مسیر تولیدات علمی، ادبی، هنری و… یاری بگیریم؟ یا همچنان مرز جدی بین تولیدات علمی انسانی و هوش مصنوعی قائل باشیم؟ شاید گزینه بهره‌گیری از ظرفیت‌های هوش مصنوعی برای ارتقای تولیدات انسانی گزینه مناسب‌تری باشد.
مزایای بهره‌گیری از هوش مصنوعی در حوزه کتاب
سلیمی اما استفاده از هوش مصنوعی را در نوشتن کتاب کاملاً رد نکرد و در این باره گفت: استفاده از هوش مصنوعی برای نوشتن کتاب دارای مزایای بسیاری است همچون سرعت و کارآیی بالا و امکان نگارش در زمان کوتاه، دسترسی به منابع وسیع و جمع‌آوری سریع‌تر آنها، بهبود کیفیت نگارشی با کمک ابزارهای مبتنی بر هوش مصنوعی، خودکارسازی فرایندهای مکرر مانند ویرایش و بازبینی متون و…، همچنین از دیگر مزایای بهره‌گیری از هوش مصنوعی در حوزه کتاب، شخصی‌سازی محتواست به طوری که هوش مصنوعی می‌تواند بر اساس ترجیحات و نیازهای خوانندگان، محتوای شخصی‌سازی شده، تولید کند که جذابیت بیشتری برای مخاطبان دارد.
این مدرس دانشگاه یادآور شد: تولید محتوا، خلاصه‌سازی، ترجمه، نوشتن و ویرایش، ارتقای تجربه کاربردی، پیشنهاد کتاب، توان دسترسی به کتاب‌های صوتی و…، امکان تحلیل محتوا از دیگر مزایای به کارگیری هوش مصنوعی در این حوزه است.
چالش‌های هوش مصنوعی در حوزه کتاب
این کارشناس حوزه رسانه سپس به چالش‌های هوش مصنوعی در حوزه کتاب اشاره و تصریح کرد: از جمله این چالش‌ها میزان کیفیت و دقت هوش مصنوعی است که عاری از خطا، سوگیری و… نیست و نیازمند نظارت و دقت انسانی است. کتاب‌هایی که هوش مصنوعی تولید کند با خطری جدی مواجهه هستند و آن بحث نداشتن اصالت محتواست. به این معنی که هوش مصنوعی ممکن است به تولید محتوای تکراری یا بی‌کیفیت منجر شود که از اصالت نویسندگی بکاهد؛ این مسئله خطر دیگری نیز در خود نهفته دارد و آن تأثیر بر سلیقه و ذائقه مخاطب است. اگر نسل‌های زد، آلفا و حتی در آینده نزدیک نسل بتا، صرفاً علاقه‌مند به محتواهای تولید شده با هوش مصنوعی شوند، چه؟ فرجام کتاب و نویسندگی و تولیدات انسانی در این حوزه چه خواهد شد؟
او با ابراز نگرانی از این موضوع ادامه داد: باید حواسمان به تغییرات فرهنگ کتابخوانی و احتمالات مربوط به تأثیر نقش‌آفرینی هوش مصنوعی در حوزه کتاب باشد و به یاری چارچوب‌ها و استانداردهایی، به خوانندگان کتاب و انتخاب‌های آنها کمک کرد. از دیگر چالش‌ها محدودیت‌های خلاقیت است. گرچه هوش مصنوعی می‌تواند متون پیچیده تولید کند، اما هنوز دارای محدودیت‌هایی در زمینه خلاقیت و تولید محتوای اصیل و نوآورانه است.
سلیمی با تاکید بر اینکه مسائل حقوقی و اخلاقی و نقض حقوق مؤلف و مشکلات مرتبط با حریم خصوصی از چالش‌های دیگر این کار است، افزود: وابستگی به فناوری و تکیه بیش از حد به آن ممکن است باعث کاهش توانایی‌های نگارش و خلاقیت نویسندگان انسانی شود. این مهم‌ترین خطر جدی در استفاده صرف از هوش مصنوعی در حوزه کتاب و دیگر تولیدات نوشتاری علمی، ادبی، هنری و… بشری است.
این مدرس اینفوگرافیک و استاد دانشگاه یادآور شد: همچنین باید نگران از دست رفتن برخی مشاغل ناشی از بهره‌گیری از هوش مصنوعی در حوزه‌های مختلف نوشتن، ترجمه، ویراستاری، حتی طراحی جلد و… بود. با این نگاه، تلاش برای ارتقای مهارت‌های راهبری هوش مصنوعی در فعالان مرتبط با حوزه کتاب ضروری است.
به عقیده سلیمی، نویسندگان کتاب‌ها، طراحان، ناشران و خلاصه همه فعالان حوزه کتاب باید در حوزه‌های تخصصی خود با نرم‌افزارها و سایت‌های مرتبط با هوش مصنوعی آشنا باشند و از ظرفیت‌های آنها بهره بگیرند. به طور مثال می‌توان از چند ابزار هوش مصنوعی که در حوزه تولید کتاب یا محتوای نوشتاری مورد استفاده قرار می‌گیرند به این شرح یاد کرد:
sudoWrite (www.sudowrite.com), jasper (jasper.ai), Rytr (rytr.me), ProWritingAid (prowritingaid.com), Writesonic (writesonic.com), AI Dungeon
او همچنین از چند نمونه داخلی نیز در این حوزه همچون ویرا، خودنویس، پرسش، ای‌آی نوین و… نام برد و یادآور شد: توسعه ابزارهای هوش مصنوعی به خصوص در زبان فارسی همچنان در حال پیشرفت هستند. بنابراین ممکن است ابزارهای جدیدتر و پیشرفته‌تری معرفی شوند. چنانکه برای استفاده از نمونه‌های فعلی باید از بعد کیفیت و اصالت محتوا به آنها توجه داشت و معمولاً نیز نیازمند ویرایش و نظارت انسانی هستند.
وی که یکی از نویسندگان کتاب‌های «تفکر و سواد رسانه‌ای» و «سواد خبری» است، گفت: همواره باید با نگاه تفکر انتقادی به هوش مصنوعی و تولیدات آن نگریست و متوجه خطرها و چالش‌های احتمالی آن بود.
همکاری انسان و هوش مصنوعی در حوزه تولید کتاب
این مدرس دانشگاه تاکید کرد: قطعاً بهره‌گیری از هوش مصنوعی به عنوان مکمل در هنگام نوشتن کتاب می‌تواند بسیار مفید باشد. هوش مصنوعی می‌تواند به نویسندگان در مراحل مختلف فرایند نوشتن کمک کند و به بهبود کیفیت و کارآیی کار آنها یاری رساند. از جمله مزایای هوش مصنوعی به عنوان مکمل می‌توان به ایده‌پردازی و الهام‌بخشی، در ویرایش و بازبینی، تحقیق و جمع‌آوری اطلاعات، یاری گرفتن در حوزه منبع، بهبود ساختار داستان، تولید محتوای سریع‌تر، شخصی‌سازی محتوا و… اشاره کرد. هرچند این یاری گرفتن نباید سبب شود که از خلاقیت، توجه به کیفیت و دقت محتوا، مسائل حقوقی و اخلاقی و… غفلت کنیم.
این روزنامه‌نگار و نویسنده بیان کرد: بر این اساس مانند هر فناوری دیگری، هوش مصنوعی در حوزه کتاب باید با دقت و با در نظر گرفتن همه جوانب اخلاقی و عملی مورد استفاده قرار گیرد تا بیشترین سود و کمترین آسیب را داشته باشد.
وی با اشاره به اینکه همکاری انسان و هوش مصنوعی با نویسندگی مشترک و ویرایش و نقد اثر، امری منطقی و مؤثر در مسیر تولید کتاب است، توضیح داد: از دیگر همکاری‌های انسان و هوش مصنوعی در حوزه کتاب، می‌توان به بهره‌گیری از ظرفیت هوش مصنوعی در مسیر تحلیل ادبی و تحقیقاتی از روندهای خواندن یا انتشار کتاب در گذر زمان اشاره کرد. همچنین از دیگر خدمات هوش مصنوعی به خوانندگان، می‌توان پیشنهاد کتاب و ارائه خلاصه‌های کوتاه از کتاب برای کمک به تصمیم‌گیری برای خرید یا مطالعه کتاب برشمرد. در این ارتباط، ناشران در فروشگاه‌های آنلاین یا حضوری خود می‌توانند از ظرفیت هوش مصنوعی برای ارائه خدمات به خوانندگان بهره بگیرند.
این مؤلف و مدرس حوزه سوادهای نوین یادآور شد: نوآوری در انتشار از دیگر زمینه‌های همکاری انسان و هوش مصنوعی در حوزه کتاب است. به این معنی که با استفاده از هوش مصنوعی می‌توان برای ایجاد تجربه‌های خواندن تعاملی بهره گرفت. همچنین استفاده از ظرفیت‌های هوش مصنوعی در مسیر آموزش و توسعه مهارت‌ها از دیگر کمک‌های هوش مصنوعی به حوزه کتاب است. همچنین مدیریت حقوق مالکیت معنوی و کمک به تشخیص سرقت ادبی از دیگر این کمک‌هاست.
سلیمی با یک جمع‌بندی کلی گفت: هوش مصنوعی به عنوان یک ابزار مکمل باید در حوزه‌های مختلف از جمله کتاب در نظر گرفته شود، نه اینکه جایگزینی برای خلاقیت، درک عمیق انسانی و تجربه زیسته نگریسته شود. ترکیبی از قابلیت‌های هوش مصنوعی و توانایی‌های انسانی می‌تواند به بهبود کیفیت، دسترسی و تجربه کلی خواندن و نوشتن کمک کند. در مسیر بهره‌گیری از هوش مصنوعی در حوزه کتاب، باید از تجارب فعالان حوزه کتاب در داخل و خارج کشور که از این ظرفیت بهره گرفته و موفق یا ناموفق شده‌اند، بهره گرفت تا بتوان استفاده بهتری از این امکان داشت.
وی با تاکید بر اینکه گریزی از هوش مصنوعی در هیچ حوزه‌ای نیست، گفت: مهم استفاده صحیح و درست از آن با بیشترین مزایا و کمترین آسیب است که این حاصل نمیشود مگر با همگامی با تحولات روز و نیز شناخت ظرفیت‌ها، ابزارها و امکانات این حوزه، ارتقای سواد هوش مصنوعی خود و از همه مهم‌تر کسب توان راهبری هوش مصنوعی.
این استاد دانشگاه در ادامه به برخی از تجربه‌های خود در حوزه هوش مصنوعی اشاره و تصریح کرد: من سعی می‌کنم در نوشتن مقالاتم، پس از پایان آنها، از توان بررسی و بازخورد هوش مصنوعی یاری بگیرم، به نظرم این کار در مورد کتاب نیز کاملاً قابل تحقق باشد. بخش‌هایی از کتاب خود را پس از انجام به هوش مصنوعی دهیم تا ارزیابی خود و نیز راهکارهایش را ارائه کند. البته به شرط اینکه ملاحظات حفظ حقوق مولف و… را در نظر داشته باشیم.
وی که همچنین دارای مدرک کارشناسی ارشد در رشته‌های گرافیک و روزنامه‌نگاری است، گفت: در کنار یاری گرفتن از هوش مصنوعی در مسیر تهیه و تولید کتاب در همه بخش‌های آن از محتوا تا صفحه‌آرایی و جلد و…، باید بتوان کتاب تولیدی خود را تا حد ممکن ارتقا بخشید. امکان استفاده از ظرفیت‌هایی همچون واقعیت افزوده، هرچه تعاملی‌تر کردن کتاب، استفاده از محتواهای بصری همچون اینفوگرافیک برای اموری مانند ارائه خلاصه‌ای از کتاب و… می‌تواند تجربیات بهتری برای خوانندگان کتاب‌ها فراهم کنند.
سلیمی بیان کرد: امیدوارم با توسعه هوش مصنوعی ارتباط نویسندگان و خوانندگان کتاب‌ها هرچه بیشتر شده و در یک فضای دوسویه و با بازخوردگیری از مخاطبان و نیز با نیازسنجی و نظرسنجی از آنها و … زمینه خلق آثار بهتر و اثرگذارتری به کمک هوش مصنوعی فراهم شود، به‌طوری که با این بررسی‌ها، زمینه حرکت به سمت شخصی‌سازی شدن کتاب‌ها مهیا شود.
وی تاکید کرد: مقاومت در برابر تحولات تکنولوژیکی سبب عقب ماندن از تحولات و دور رقابتها را منجر خواهد شد، بنابراین بهترین انتخاب در این فضا، ارتقای دانش و مهارت‌ها و استفاده صحیح، هوشمندانه و هوشیارانه از این تکنولوژی‌هاست.
سلیمی با تاکید بر لزوم استفاده آگاهانه و نظارت شده هوش مصنوعی و ظرفیت‌های آن در حوزه کتاب به خصوص از سوی متولیان و فعالان این حوزه و انجام ارزیابی‌های لازم در تائید و انتشار کتاب‌ها از این پس، گفت: همچنین ارتقای سوادهای مختلف به ویژه سوادهای رسانه‌ای و هوش مصنوعی مردم به طور کلی و به خصوص خوانندگان و مخاطبان انواع کتاب ضروری است. بنابراین در تشویق افراد به استفاده از هوش مصنوعی باید چالش‌ها، خطاها، سوگیری‌ها و…هوش مصنوعی به افراد گفته شود تا محتواهایی با اتکای مطلق به هوش مصنوعی در حوزه‌های مختلف تولید و مورد استفاده قرار نگیرد.
