بیست و هشتم اردیبهشت ماه را زادروز حکیم عمر خیام نیشابوری می‌دانند. پیر شوریده سر خراسانی که گرچه در علوم زمانه ی خود سرآمد بود اما زبان شعر و فهم ویژه‌ای که از هستی و چیستی انسان داشت، قرن ها پس از حیاتش او را به مشهورترین شاعر پارسی گو در شرق و غرب عالم بدل کرده است.
خیام اما برای بوشهری‌ها نه یک شاعر صِرف که یک رفیق و همزبان است. برای مردمانی که دشواری زندگی در شرایط خاص جغرافیایی جزئی از هستی آنهاست، خیام و آزادگی و رهایی او از قید و بندهای دنیا و مافیها بهترین دستاویز برای دمی آساییدن از رنج زیستن است.
دمی که با طرب می‌گذرد
ناامیدی ها و دلزدگی های روزگار بهانه‌ای است برای مردمان بوشهر که با آوازی از رباعیات خیام دل از زنگار سختی‌ها بزدایند. آنها «دمی را که با طرب می‌گذرد» دریافته‌اند و خوب می‌دانند «زان پیش که سبزه بردمد از خاکت» باید دمی خوش بود «که زندگانی این است».
خیام خوانی به مثابه زندگی
«خیام خوانی» بوشهری ها این سال‌ها به لطف جشنواره‌های موسیقی بیش از گذشته شناخته شده است. آواز خیامی در شرق و غرب عالم فراگیر شده و به عنوان گونه‌ای از موسیقی هزار رنگ فولکلور بوشهر شناخته می شود.
«آکا صفوی»، خواننده و پژوهشگر بوشهری در گفت وگو با خبرنگار ایسنا می‌گوید: «ویژگی خاص شعر خیام، بخش تأویل پذیری رباعیات اوست. به باور من حرفی را که تمام شاعران ادبیات فارسی سعی در بیانش داشته‌اند، هیچکدام به خوبی و فصاحت خیام نتوانسته اند بیان کنند. نگاه خیلی ساده و واقع بینانه نسبت به حیات و فلسفه زندگی، شاخص ترین موضوع شعر خیام و تفاوت اساسی او با شاعران دیگر است.»
خیام و مسئله زیستن در بوشهر
این هنرمند بوشهری درباره علت گرایش و پیوند مردم بوشهر با خیام با بیان اینکه این مسئله باید از جنبه مردم شناسی بررسی شود می‌افزاید: «فلسفه ی زندگی، اندیشه و تفکرات خیام با شیوه ی زندگی در بوشهر یک همگرایی قوی دارد. خیام به عنوان یک شاعر ملی و جهانی، توانسته در سبک زندگی مردم بوشهر تأثیرگذار باشد.»
وی اظهار کرد: «در سفرهای کاری دیده‌ام که در دوردست ترین روستاهای اروپا نیز به واسطه‌ی فلسفه و اندیشه و ابعاد دیگر شخصیتی و علمی، خیام شناخته شده است.»
این خواننده موسیقی محلی بوشهر افزود: «با وجود اینکه اشعار زیادی از خیام در دست نیست اما این شهرت و گرایش به این شاعر ریشه در فلسفه و نوع نگاه او به مسئله زندگی و زیستن دارد که امروزه ابعادی جهانی پیدا کرده است. لذا در بوشهر هم به دلیل سبک زندگی و روحیات و خلقیات مردم، همین همزاد پنداری با خیام، رباعیات او با اقبال مواجه شده است.»
خیام شاعر بدون مرز
«آکا صفوی»، خیام را شاعری می داند که شعرش جهانی است و نمی‌توان مرزی برای او و زبانش در نظر گرفت. وی تشریح می‌کند: «در تمام دنیا خیام با وجود اینکه تعداد اندکی رباعی دارد اما معروف ترین شاعر ایرانی است. مردم دنیا او را پذیرفته‌اند. زمانی که یک موضوع در یک گوشه دیگر از دنیا مطرح می‌شود که اتفاقا با شرایط زندگی شما در پیوند است و حرف دل شماست و از دیدگاه مردم شناسی و جامعه‌شناسی با تجربه‌ی زیسته شما صدق می کند، شما آن حرف را می‌پذیرید و درک می‌کنید و به کار می‌برید.»
وی ادامه داد: «این موضوع در واقع دلیل جهانی شدن خیام است. مردم بوشهر هم پیام خیام را گرفته‌اند و در زندگی و موسیقی بومی خود از آن استفاده کرده‌اند.»
این پژوهشگر افزود: «موضوع دیگر در ریشه علاقه‌مندی مردم بوشهر به خیام، بحث علم نجوم و دریانوردانی است که در گذشته‌های دور به سرزمین‌های دوردست سفر می‌کردند و از آنچه علم سنتی ستاره شناسی خیام بوده بهره می‌گرفتند.»
خیام خوانی بوشهری
«صفوی» با اشاره به ریشه های خیام خوانی در بوشهر عنوان کرد: «این ژانر از موسیقی در هیچ جای ایران و در موسیقی فولکلور هیچ منطقه ای وجود ندارد و تنها بوشهری ها هستند که چنین اُنس و اُلفتی با خیام دارند. حتی در نیشابور که زادگاه اوست هم چنین موسیقی رواج ندارد.»
این خواننده موسیقی ایرانی در تشریح سبک خیام خوانی می‌گوید: «خیام خوانی در دسته‌بندی موسیقی بوشهر یک موسیقی محفلی محسوب می‌شود که در شب نشینی ها و یا در مراسمات عروسی در قدیم اجرا می شده است که معمولاً تا پاسی از نیمه شب هم ادامه پیدا می‌کرد.»
وی اضافه کرد: «خواننده‌ها در تکمیل رباعیات خیام، اشعاری را نیز می‌خواندند. برای مثال آنهایی که اهل ذوق بودند و به ادبیات اشراف داشتند، اشعاری را به عنوان «یَزله» که یک فرم باستانی است می‌خواندند. در واقع این یزله خوانی ها هم به لحاظ مضمونی به رباعیات خیام نزدیک بوده و در راستای مضامین همان دو بیتی ها خوانده می شد.»
ریشه های موسیقایی خیام خوانی
این خواننده با ذکر این نکته که در خیام خوانی گاهی از اشعار شاعران دیگر همچون سعدی و حافظ در صورتی که همسویی با مفاهیم شعر خیام داشته باشند استفاده می‌شود، عنوان می‌کند: «خیام خوانی به لحاظ فواصل، تحریر و حس و حالش، بسیار به موسیقی ایرانی نزدیک است.»
وی اظهار کرد: «نظریه‌ای را آقای محمدرضا درویشی مطرح می‌کنند که این موسیقی و این ژانر، از موسیقی های روحوضی به خاطر قرابت و نزدیکی به آوازهای ایرانی گرفته شده است که امروزه با یک تحلیل و بررسی می‌بینیم ویژگی که یک موسیقی روحوضی تهران دارد در خیام خوانی ما دیده نمی‌شود.»
«آکا صفوی» ادامه داد: «در بوشهر این موسیقی تغییر کرده و بر اساس تحریرها و موتیف های موسیقی بوشهر خوانده می‌شود و اصلاً ما یک نوع خیام خوانی به نام «شَکی» داریم که بر اساس قطعه شکی در موسیقی بوشهر اجرا می‌شود و در مقام تحلیل می‌توان گفت خیام خوانی در اتمسفر «عراق افشاری» است اما نه در آن معنی که در موسیقی کلاسیک ایرانی است.»
به گزارش ایسنا، مردم بوشهر با خیام و ذهن و زبان او زیسته اند و همچون او فلسفیده اند. خیام آینه ی تمام نمای زیستن در لحظه است و قدر دانستن این «دم» خوب می داند که سرمایه ی این جهان «عمرست چنان کش گذرانی گذرد».
از همین رو مردمانی که در یکی از گرمترین و البته پرمهرترین سرزمین ها با طبیعتی که سر نامهربانی دارد، زیسته اند و روزیِ خود را از میان امواج سهمگین دریا می جسته اند، راهی جز خاموش کردن آتش درون خود در همراهی با پیر نیشابور نداشته اند.
گزارش از: «حیدر کاشف»، خبرنگار ایسنا
