تقابل و کنش در داستان کنیزو اثر منیرو روانی پور؛ تحلیلی از رحیم رستمی

شاخه ای از خار به موهایش چسبیده بود

تقابل و کنش در داستان کنیزو اثر منیرو روانی پور

رحیم رستمی

داستان نویس و منتقد ادبی

چه عناصری در داستان کوتاه می توان مشاهده کرد و نتیجتا پس از این مشاهدهگری ، رهیافتی جدید برای تحلیل مساله بیان کرد ؟ آیا زمان که همواره در یک داستان ، جایگاهی مداوم دارد ؟ و یا مکان که اکثرا ایستاست ؟یا شخصیتهایی ماندگار ؟ اینها همه و همه در خدمت روایتگری هستند تا ما بالاخره با آمیزش این عناصر به یک داستان با ساختی منسجم دست یابیم و در کلیت ، نوشته را دچار ادبیت کنند . پس با یک گزارشِ معمولی روزنامه یا گفتار شفاهی روزمره به طور کلی متفاوت میشود . اما این تفاوت را چگونه میتوان پیدا کرد ؟ باز هم به همان نقطهی پیشین باز میگردیم و ممکن است که گاهی یک کلاف سردرگم را برای خود درست کنیم که نهایتا به جایی نرسد .بوطیقا شناسِ شهیری همچون « شلومیت ریمون – کنان » ، از چند منظرِ گوناگون به روایت داستانی میپردازد و تا حدودی ، قصد آن دارد تا گرههایی از این مسالهی پیچیده را باز کند . او در کتاب خود به بدنههای اصلی داستان میپردازد تا ما با جهانی ناشناختهتر در داستان روبرو گردیم و جاهایی را باز یابیم که تاکنون برای خود ، ممکن است هیچگاه ترسیم نکرده باشیم . مثلا از عناوین زیر بهره میگیرد : رخدادها ، اشخاص ، زمان ، شخصیت پردازی ، کانونی شدگی ، سطوح و صداها ، بازنمایی گفتار .. اینها گرچه عنوانهایی به غایت تکراری هستند و بارها آنها را شنیدهایم ، ولی « کنان » برای تشریح هر کدام از آنها ، راهی جدیدتر و گاهی ساختارگرایانه را انتخاب کرده است که تا حدودی بسیار جالب و موشکافانه جلوه می کند .در این یادداشت سعی بر آن است تا با مصادیقی از متنِ داستان کنیزو ، انطباقی ایجاد شود با جهانی که « کنان » صرفا برای داستان نو در تئوریهای خود مد نظر دارد .

……کنیزو مرده بود . مریم از مدرسه که به خیابان رسید ، مردهای دم عرق فروشی « توکلی » را دید که چادر زنی را که پایش از جوی کنار خیابان بالا آمده بود میکشیدند و از خنده ریسه میرفتند . عرق فروشی کنار خیابانی بود که چند صد متر آن طرفتر از مدرسهی مریم میگذشت .زنگ مدرسه که زده میشد ، بچهها به خیابان میریختند . زنهای آبادیهای نزدیک هر کدام با زنبیل پر از بازار میآمدند و به عرق فروشی که میرسیدند تف میانداختند و راهشان را کج میکردند . روبروی عرق فروشی میدان خاکی بزرگی بود که هر روز غروب ، مردها در گوشه و کنارش دور هم جمع میشدند ، سر بطریها را با کف دست میپراندند و با پاکتی پسته خستگی روزانه را از تن در میکردند .مریم حس کرد که پاهایش برای جلو رفتن جانی ندارد . انگار چیزی در دلش رمبیده بود . دستی به پهنای دست تمام آدمهای میدان گلویش را میفشرد . چشمانش میسوخت ، دلشورهای غریب آزارش میداد . جمعیت هر لحظه زیادتر میشد . مردی با صدای بلند کل میزد ، دیگری بشکن زنان قنبل میجنباند . چند تایی زن آندورتر ایستاده بودند و زیر پوزی میخندیدند. حمالهای بازار انگار جن خبردارشان کرده باشد ، با جلهای خاکی رنگ خود سر و کلهاشان پیدا شده بود . نیش همه باز بود و چشمهاشان برق میزد . گرمای آفتاب تن را میسوزاند . صدای موجهای دریا که به ساحل میخوردند از دور دست میآمد : « از مدرسه که مرخص شدی ، یه راس بیا خونه ، ور پریده کلا سرمون رفته ، اینجا جای خوبی نیس .»

صدای مادر بود که تازه جل و پلاسشان را جمع کرده بود و آورده بود شهر . آبادی کنار ساحل بود ، مریم هر روز صبح کلهی سحر با صدای ماهیگیرانی که از هیلو میآمدند ، بلند میشد و با بچههای دیگر آبادی به شهر میآمد . مادر از دریا و بزهای مادر بزرگ دل پر دردی داشت .

« هوا که یه فسی کنه ، دریا تو رختخوابمونه ، اگه تو جهاز زندگی کنیم کمتر موج میخوریم .»

مادر پوزهی بزهای لاغر مادربزرگ را میگرفت و میپیچاند . با تیشه به جان شاخ پازن میافتاد و آخر سر خسته موهایش را میکشید و میخواند : « وه ..وه ..مرگ بوآت وه ..»

بزها با دندههای درآمده و پاهای لاغر و مردنی ، لباسهای روی بند را میجویدند و تا مادر بخود بیاید آنها را پرپری میکردند ، آهوی مادربزرگ معصوم و بی صدا گوشهای میایستاد و مادر را نگاه میکرد .

« هره..چه دراز بکش ..بکش ای ور .»

کنیزو با پیراهن پر از گل و لجن روی زمین کشیده میشد . بوی لجن تمام میدان را پر کرده بود . شاخهای از خار به موهایش چسبیده بود .

کنیزو بالا بلند با دو تا چشم میشی و پوست شکلاتی از کوچه میگذشت . بوی خوشش همه جا میپیچید . مردهای شهر انگار که رد بویش را گرفته باشند از کوچه رد میشدند و مادر فریادش تمام روز بلند بود . دم در میایستاد جارو بدست :

« چیه ای همه از کوچه رد میشین ؟ چی میخواین اینجا ؟ » ……..

در متنی که مشاهده کردیم ، به نظر میرسد که داستان حول چه محوری میچرخد ، تا رخدادها پیاپی شکل بگیرند تا ما اندک اندک ، با جهانی که منیرو روانیپور ، قصد شناسایی آن را به مخاطب خویش دارد ، آشنا گردیم ؟ در داستان کنیزو ، جهان ، جهانِ تقابلها است . انبوهی از تصاویر در هم فشرده و عبارتهایی به جا و در خورِ معنا را مد نظر داشته است ، تا اشخاص را به ما در ابتدای کار نشان بدهد و سپس ، آن ایدهی مرکزی را بازنمایی کند . در صحنهی آغازین ، مرگ را سرلوحهی خود قرار داده است . با نشان دادن مردهای جاهل ، و لودگیهای پیاپی مردان الواط کنار خیابان ( معبری عمومی ) جزییاتی تلخ و گزنده را به ذهن متبادر میکند . « کنیزو مرده بود …» مرگ اما در اینجا ، مرگ یک زن است و نه یک مرد . استفاده از ماضی بعید ( مرده بود ) این معنای دو پهلو را در خود نهفته دارد که او سالها پیشتر از این مرده است ، منتها اینک مرگِ بیولوژیکِ کنیزو در امتدادِ مرگ درونی و روحیِ او ، ناشی از همخوابگی با مردان جاهلی است که اینک در خیابان و در جوارِ میخانه به تمسخر و مضحکهی جسد متعفنِ کنیزو ایستادهاند . پس از گزارش مرگ یک زن ( اسمِ خاص ) ، نگارنده از اسمِ خاصِ دیگری نیز بهره برده تا از زاویهی دیدِ او به جهانِ درون داستانی بنگریم . « مریم از مدرسه که به خیابان رسید ، مردهای دم عرق فروشی « توکلی » را دید که چادر زنی را که پایش از جوی کنار خیابان بالا آمده بود میکشیدند و از خنده ریسه میرفتند …» پس در اینجا ، مریم میبیند و نه مخاطب یا ما . اما در این عبارت ، به شکلی ماهرانه ، تقابل در تصاویر را در جنبهای از جنبههای انسانی بازنمایی می کند . برتری جنسیتی و انقیاد زن در همین مجال اندکِ تصاویرِ نخستینِ داستان وجود دارد . چادر زن ، که به شکلی رقتبار و غمانگیز توسطِ چند مرد طوری کشیده میشود که بخش انتهایی بدنش ، از جوی کنار خیابان دیده میشود . بنابراین ، مردها هنوز هم روی کنیزو مسلط هستند ، البته این بار روی جسد او . لیکن مرگ ، مرگ یک تن فروش که همواره همآغوش مردانِ محله بوده است ، نه تنها اندوهی را نیافریده ، بلکه موجب ریسه رفتن مردها و حتی زنها شده و مضحکهای برای عوام است .اینجا شاهد یک آیرونی هستیم که در ذهن و پنداشت مخاطب ، خشم و عصبیتی را ریشه میزند که امکان دارد عنصری به نام تعلیق را در متن داستان آفریده باشد و دلایل این آیرونی را در سرتاسر روایت دنبال میکند . خندهها در دیدگاهِ مریم ، خندههای خوفناکی هستند و از دل این خندهها ، مریم ، وحشت زده و هراسان و غمگین به این تراژدی مینگرد :

…مریم حس کرد که پاهایش برای جلو رفتن جانی ندارد . انگار چیزی در دلش رمبیده بود . دستی به پهنای دست تمام آدمهای میدان گلویش را میفشرد . چشمانش میسوخت …

در همین بریدهای از متن داستان که به دقت بنگریم چه واژگانی بیشتر به چشم میآیند ؟ ابتدا پاهای مریم که رمقی ندارند برای جلو رفتن . دوم ،دل مریم که چیزی در آن فرو میریزد ، سوم گلوی مریم ، و چهارم چشمهای او که میسوزند….باز هم سویههایی از اندامِ یک انسان را در متن مورد کنکاش قرار داده تا این بار به چند لایهی دیگر برخورد کنیم . در ابتدا ، فقط پای کنیزو از جوی آب پیدا بود و این پا جزیی از یک انسان مرده بیشتر نبودند . اما در مورد مریم که اکنون زنده و نظارهگر حقیقتِ تلخی است ، گویی دردِ پاهای کنیزو نیز به پاهای او سرایت میکند . اما در همین جا ، دردی که مسری بوده ناگهان رها میشود و دستی به پهنای دستِ تمامِ آدمهای میدان ( بزرگنمایی ) ، راهِ نفس کشیدن را برای مریم میبندد تا ما به خوبی و وضوح تمام ، سلطهی مردان را بنگریم و این تصویر ، از منظری غیر ریالیستی در متن برای نشان دادنِ سقوطِ کنیزو است . پلشتی اجتماع ، آن هم اجتماعی نادان و فرومایه در همهی سطوح متنِ داستان کنیزو ادامه دارد و نویسنده در جاهایی به وفور از همین کارکردِ تقابل استفاده کرده است .

…کنیزو با پیراهن پر از گل و لجن روی زمین کشیده میشد . بوی لجن تمام میدان را پر کرده بود . شاخهای از خار به موهایش چسبیده بود ( الف )

کنیزو بالا بلند با دو تا چشم میشی و پوست شکلاتی از کوچه میگذشت . بوی خوشش همه جا میپیچید . مردهای شهر انگار که رد بویش را گرفته باشند از کوچه رد میشدند .( ب )

در عبارت الف ، یک عبارتی است برای تکمیل برای سرآغاز داستان . جایی که مردهای عرق فروشیِ چادر زنی را میکشیدند . در آنجا فقط پای کنیزو پیدا بود و این عبارت الف ، بدن لجن شدهی کنیزو را گزارش میکند . و ما همچنین این جمله را در پی داریم : ..شاخهای از خار به موهایش چسبیده بود …این خار ، یک هدیه است . هدیهای از مردانی که روزگاری به بدن شهوتناک او میچسبیدند و نالههای جنسیشان فضا را میانباشته ، اما اکنون به جای گلی زیبا ، خار را که سمبلی است از جامعهی مردسالار به کنیزو میبخشند . اما در عبارت ( ب ) ، داستان از فضایی کدر گونه گذر میکند و متن ، پنداری در یک لحظه قیچی میشود تا ما با یک کنیزویی دیگر و در زمانی روشنتر ( ؟ ) آشنا شویم . این واژهها در گزینهی ب وجود دارند :بالا بلند ، چشم میشی ، پوست شکلاتی ، بوی خوش ..در ب ، واژه نگاری تلطیف مییابد . در الف ما میبینیم که کنیزو به شکل افقی با حالتی بسیار رقت انگیز و بویی زننده روی زمین کشیده میشود و این صحنه اسباب خندهی رهگذران است . اما در عبارت ب ، همه چیز نقطهی مقابل عبارت پیشین است .او بالابلند است. در الف ، خبری از چشمها نیست . پوستی لطیف و شکلاتی وجود ندارد . اما نهایتا بوی خوشِ کنیزو برای مردان در عبارتِ ب نشانگر هوس آلودگی و زنبارگی مردان تماشاگر است .

سالنــــامـــه ارغنـــــــون هامـــون (فروش اینترنتی)

فصــــلنــامـــــه نــــامـــــه هـــامـــــون (فروش اینترنتی)

دوهـفتـــــــه نــامـه آوای هـــــامــــون (فروش اینترنتی)

انتـــــشــــــــارات هــــامـــــــون نـــــو (فروش اینترنتی)

نشستن در لژ مخصوص غول‌های ادبی؛ درباب منوچهر آتشی

درباره استاد غلامعباس توسلی؛ حافظه زنده جامعه شناسی

توسلی در سه بزنگاه تاریخی؛ یادداشتی از حمیدرضا جلائی‌پور

آکادمیسین مردم‌مدار؛ یادداشتی از حسین سراج زاده

تقابل و کنش در داستان کنیزو اثر منیرو روانی پور؛ تحلیلی از رحیم رستمی

دیدگاهتان را بنویسید لغو پاسخ

اخبار مرتبط

دیدگاهتان را بنویسید لغو پاسخ